امسال نیز همانند برخی سال های قبل رویت هلال ماه شوال دچار اختلاف براساس مبانی علمی مراجع شد

بعد ازتوضیحات ابتدایی پایگاه به یادداشتی از حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری به علل بروز این اختلاف پرداخته و بعد توضیحات حضرات ایات سیستانی، شبیری زنجانی و مکارم در عدم قبول دیدگاه رویت باچشم مسلح را می اوریم

درامد:

متفاهم از رویت، رویت متعارف درعرف جامعه است.

متفاهم از مفاهیم و الفاظ مورد استفاده شارع الفاظ متفاهم مخاطب و زمان شارع است

گرچه احکام مخصوص انها نیست وبرای همه اعصار است اما قدر متقین متفاهَم از الفاظ مستعمله شارع متفاهم مخاطبان زمان شارع است

حاشا وکلا که بشود ادعا کرد مخاطب زمان شارع از رویت رویت باچشم غیرعادی را می فهمیده که مخاطب اولیه وزمان خطاب شارع بوده است.

حضرت امام ره، فتوایی دارند ( به دلیل ایه شریف حتی یتبن لکم خیط الابیض من الخیط الاسود ) که واژه تبین موضوعیت دارد. یعنی درشب های قبل از لیالی مقمره مثلا اگر ساعت 4اذان بوده، اما در شب هایی که ماه نورکامل دارد به دلیل تسلط نور آن بر نور فجر، دردقایقی این نور، مانع از تبین واشکاری نور فجر خواهد شد، لذا به دلیل موضوعیت واژه تبین درایه باید مقداری صبر کرد تا این تبین حاصل شود. گرچه بادقت های عقلی می دانیم مثلا طبق زمان فجر درشب های قبل در این شب های مهتابی باید چنددقیقه حداکثر زودتر یادیرتر باشد ونه مثلا حدود10دقیقه. اما ایشان باتعبد به ایه ولو عقل ازدرک ان عاجز باشد، رعایت ان را لازم می دانند. و موارد فراوان امور تعبدی داریم که عقل و علم قدرت درک ان را ندارد از جهر واخفات درنماز یومیه تا رکعات و...در رویت هلال هم وقتی ایه وروایت روی واژه رویت تاکید دارد، باید عرض ماه به اندازه باشد که بافاصله ان بامکانی که مکلف دران مکان هست، امکان رویت(متفاهم مسلمانان زمان شارع ونه متفاهم این ایام و تغییر واژه به انواع رویت های دیگر و...) فراهم باشد....یعنی گرچه طبق محاسبه علمی ماه را در ان نقطه ممکن است نشان دهد، اما روایت رویت را گفته، و اگر امکان رویت نبود یعنی شارع زمان روزه یاافطار قرار نداده، مثل وقت اذان ظهر که حکمی شرعی است. البته ممکن است برای سهولت رویت ابتدا مثلا بادروبین محل ماه را شناسایی کرد و بعد اگر باچشم عادی برای عموم مردم و نه افرادی که چشم ضعیف دارند، قابل دیدن بود، یعنی حکم وجوب روزه برای مردم در این شهر منجز است. وامری تعبدی است. همچنانکه در تفاوت افق ها در ساعت 4صبح برای ساکنین مشهد چون اذان شده امساک واجب است و برای مردم تهران چون هنوز اذان نشده امساک واجب نیست...فقط به تعبدی بودن احکام باید بیشتر توجه کرد....و دخالت امور عقلی و علمی را تامادامی علت حکم را نمی دانیم نباید قائل باشیم...

کسانی که طبق مبانی می فرمایند باچشم عادی رویت هلال ملاک است نه اینکه هلال رویت شده باچشم مسلح را بفرمایند ماه رویت نشده است، بلکه می فرماید تعیین حدود شرعی به دست شارع است، وقت نماز ظهر را دلوک شمس قرار داده حالا این ملاک را نه عقل و نه علم قدرت تشخیصش را ندارد که چرا وقت نماز ظهر این زمان قرار داده شده

ماه وقتی در محاق است به مرور از  از محاق خارج می شود؛ فرموده به اندازه ای باید ازمحاق خارج شود که باچشم عادی -که زمان شارع مقدور بوده- قابل دیدن باشد

ممکن است، چندساعت و تبعا یک روز زودتر بشود باهواپیما و یا تلسکوپ ماه را دید اما انچه ملاک است می فرمایند چون به دلیل کوچکی با چشم عادی دیده نمی شود، همان شارعی که این مقدار وضوح و بلندی را در زمان صدور حکم ملاک قرار داده، فرموده باید اندازه ماه به مقداری برسد که قابل دیدن باچشم عادی باشد، که در زمان شارع مقدور بوده

تقض دیگر ان حدترخص است که از مکانی که دیوار شهر دیده شود(باچشم عادی) حکم نماز قصرخاتمه می یابد درحالی که با ابزار از ده ها کیلومتر جلوتر قابل دیدن است.

نقض دیگر زلزله است که دستگاه های زلزله نگاری روزانه صدها زلزله را ثبت می کنند درحالی که شارع زلزله محسوس انسان را علت وجوب نماز ایات قراداده و نمی شود گفت به تعدادثبت زلزله نگارها باید نماز ایات خواند و...

 این ها همه حدود شرعی است برای انجام اعمال عبادی که تامادامی که خودشارع علت وملاک حکم را نفرموده نباید با محاسبات عقلی و علمی و...از حریم های الهی تخطی کرد

بروز اختلاف در عیدفطر دراغلب سالها/رضا مختاری

انصاف این است که اختلاف در حلول ماه مبارک رمضان یا شوال در یک کشور مانند ایران، خوشایند نیست وموجب تحیر مردم متدین و تضعیف فقه می شود، برای رفع اختلاف، اگر عزمی برای آن باشد، راه حل وجود دارد، ولی راه حل باید ،مطابق مبانی فقهي باشد، واحتمال مطابقت آن با واقع ونفس الامر بیش از سایر طرق وموافق نظر مشهور فقها، ونیز قابل عمل باشد، با عنایت به این جهات می دانیم که آنچه اکنون موجب اختلاف در حلول ماه می شود دو امر است:

1. اعتبار اشتراط اتحاد آفاق یا عدم اعتبار آن.
2. اعتبار رؤیت با چشم مسلح وعدم آن، خوشبختانه در هر دو موضوع یک نظر شاذ و نادر ونظر دیگر مشهور بین فقهای امامیه است، زیرا در مورد اول، این مساله صریحا از زمان شیخ طوسی تا کنون در فقه مطرح بوده وراجع به آن بحث شده است وتا قبل از آیةالله خوئی رحمه‌الله حتی 5نفر از فقها هم قائل به آن نبوده اند، وبعد از اینکه ایشان قائل به آن شد هم عده زیادی از فقها بر آن رد نوشتند که ما در کتاب رؤیت هلال این رود را آورده ایم از جمله حضرات آیات، سید عبدالله شیرازی، مقیم مشهد، علامه شعرانی، مروج جزایری صاحب شرح معروف کفایه، علامه تهرانی، آیة الله قديري، آیة الله سبحاني و... نیز آیة الله منتظری و آیة الله سیستانی که شاگرد خاص آیة الله خوئی است نظر ایشان را رد کرده اند و اخیرا هم ازآیة الله زاده سيستاني جناب آقا سید محمد رضا نقد مفصلی بر نظر آیةالله خوئی رحمه الله منتشر شده است، بنابراین نظر آیة الله خوئی جدا نادر وخلاف مشهور است، بنابراین در این مسأله اگر به نظر مشهور عمل شود به نظر بیش از 90درصد فقها عمل شده وازفقهای معاصر ودر قید حیات، مانندحضرات آیات آقایان سيستاني وشبیری وسبحانی ومکارم ونیز مقام معظم رهبری قائل به آنند،

 واما فرع دوم موجب اختلاف یعنی اعتبار یا عدم اعتبار چشم مسلح، این فرع سابقه چندانی ندارد و اولین بار، فیما نعلم، میرزای نائینی رحمه الله آن را مطرح کرده وچشم مسلح را معتبر ندانسته است و از زمان ایشان تا زمان ما اکثر قریب به اتفاق فقها مثل ایشان فتوا داده وآن را معتبر ندانسته اند از جمله حضرات آیات امام خمینی، خوئی، شهید سید محمد باقر صدر، شهید سید محمد صدر، منتظری، واز مراجع در قید حیات حضرات آیات آقایان سیستانی، سبحاني، شبیری، مکارم، خلاصه نظر مشهور فقها عدم اعتبار است وعده کمی از فقها آن را معتبر دانسته اند مانند حضرات آیات فاضل، مقام معظم رهبری، وهاشمی شاهرودی، بنابراین در این فرع نیز نظر مشهور عدم اعتبار است،، اتفاقا در هر دو مساله فتوای امام خمینی طبق مشهور است واگر در این فرع طبق نظر امام خمینی عمل شود اختلافی پیش نمی آید، واز سوی دیگر تعدادی از فقهای طراز اول در قید حیات مانند آیات سیستانی و شبیری قائل به آن اند و با عنایت به جواز تبعيض در تقلید، برای مقلدان مراجع بزرگواری که فتوای شان مخالف مشهور است مشکلی پیش نمی آید، علاوه بر این جهات نظر امام خمینی ومشهور یک مؤيد هم دارد و آن اینکه هم در روایات و هم در فتوای فقها هست که روزی که شک داریم اول شوال است یا آخر ماه رمضان، وظیفه داریم روزه بگیریم واخر ماه رمضان حساب کنیم، واین فقط با عمل به نظر مشهور سازگار است،،

خلاصه اینکه در حلول ماه اگر به فتوای امام خمینی و مشهور فقهای در گذشته ومعاصر عمل شود اختلاف مرتفع می شود ومطابق مبانی فقهي هم هست واحتمال مطابقت آن با واقع خیلی بیشتر از سایر انظار است و از این جهت مؤيد به حکم عقل هم هست

توضیحاتی در باره رؤیت هلال با چشم مسلح/آیت الله سیستانی

بسم الله الرحمن الرحیم

سؤال:
بسیاری از فقها چنین فتوا داده‌اند که «رؤیت هلال با چشم مسلّح، نه برای بیننده و نه برای دیگران، اعتباری ندارد»؛ اکنون برای بعضی این پرسش پیش می‌آید که با توجه به اطلاق «رؤیت» مذکور در متون روایی مانند «صُم للرؤیة و أفطر للرؤیة» که شامل رؤیت با چشم مسلّح و غیرمسلّح می‌شود، و ناممکن بودن رؤیت با چشم مسلّح در عصر معصومین علیهم‌السلام به اطلاق آن خدشه‌ای وارد نمی‌کند، وجه این فتوا چیست، و چرا بر خلاف بسیاری از موضوعات شرعی که در تشخیص آنها به ابزار نوین توجه می‌شود، نباید در رؤیت هلال بر این ابزار اعتماد کرد؟

پاسخ:
این یک بحث تخصصی است که برخی از زوایای آن جز برای متخصصان روشن نمی‌شود، اما تا جایی که برای دیگران نیز قابل فهم باشد، نکاتی را یادآور می‌شویم و چنین می‌گوییم که:

قرآن کریم دلالت بر این دارد که «هلال هر ماه» به عنوان «شاخص زمان» قرار داده شده است تا عموم مردم در کار دین و دنیای خود بر آن تکیه کنند. خداوند متعال فرموده است: «یَسألونک عن الأهلّة، قُل هیَ مَواقیتُ للنّاسِ و الحَجّ» وآن چیزی که شایسته است میقات و شاخص زمان برای عموم مردم باشد، همان هلالی است که به گونه قابل رؤیت با چشم عادی در افق محلیِ هر منطقه نمایان می‌شود؛ اما اگر این هلال تنها با دوربین دیده می شود، صلاحیت آن را ندارد که به عنوان شاخص زمان برای عموم مردم تلقی گردد.
به دیگر سخن، در هر ماه، هلال شب اول و وضعیت آن در شب‌های پس از آن، حکم عقربه ساعت را دارد و همان طور که عقربه‌های ساعت با گردش دوَرانی خود زمان‌های مختلف روز و شب را نشان می‌دهند، صورت‌های گوناگون ماه هم که در شب‌های پیاپی، قسمت روشن آن بیشتر و بیشتر می‌شود و سپس این بخش روشن از نیمه ماه رو به کاهش می‌گذارد تا اینکه به محاق می‌رود، همین حالت را دارد و یک شب‌شمار آسمانی برای ماه قمری محسوب می شود و از این جهت باید رؤیت آن به گونه‌ای باشد که برای عموم مردم قابل احراز بوده و به ابزار خاصی برای آن احتیاج نداشته باشند.
بدین سان معلوم می‌شود که اعتماد نکردن به رؤیت با تلسکوپ و ابزارهایی نظیر آن در اثبات اول ماه، نه از جهت بی‌اعتنایی به ابزارهای نوین در تشخیص موضوع حکم شرعی، بلکه از این جهت است که آنچه موضوع حکم شرعی قرار گرفته چیزی است که باید وجود آن برای عموم مردم قابل تشخیص باشد و هر کسی که از چشمی سالم بهره دارد، حتی روستایی‌ها و صحرانشینان و ساکنان کوهپایه‌ها که برای تشخیص برآمدن هلال در افق، ابزاری جز چشم خود ندارند، بتوانند از آن استفاده کنند.
از یک جهت می‌توان این موضوع را به مسأله یکی از موجبات جنابت، یعنی خروج مایع منی از مرد تشبیه کرد؛ بدین ترتیب که در صورت عمل جراحی و برداشتن غدّه پروستات، در هنگام مقاربت، منی به مثانه برمی‌گردد و پس از استهلاک در بول، با آن بیرون می‌آید، و اگر از ادرار آن فرد آزمایش بگیرند، با کمک ابزارهای آزمایشگاهی معلوم می‌شود که در ادرار وی اسپرم‌های زنده وجود دارد، اما به رغم این مطلب، در باره وی حکم به وجوب غسل نمی‌شود؛ زیرا دلیل وجوب غسل خروج مایع منی می‌باشد و این امری است که تحقق نیافته و وجود اسپرم در ادراری که به آزمایشگاه سپرده شده، تأثیری در حکم ندارد؛ چرا که موضوع وجوب غسل تحقق پیدا نکرده است.
مورد مشابه دیگر وقتی است که کسی از شهر خود بیرون برود و آن قدر از آن فاصله بگیرد که ساکنان شهر جز با دوربین و ابزارهایی مانند آن نتوانند وی را ببینند و او جز با ادواتی که صدای دور را به گوش می‌رساند نتواند آواز اذان شهر خود را بشنود، اما حکم شرعی در مسأله حد ترخّص، ارتباطی به این ادوات و وسایل ندارد، بلکه آن فرد هنگامی به حد ترخّص می‌رسد که همشهریان او با چشم عادی او را نبینند و بنا به قولی، وی با گوش عادی خود صدای اذان شهر را نشنود؛ زیرا موضوعِ حکمِ نمازِ قصر و جوازِ افطار در ماه رمضان، صِرف دور شدن به همین مقدار از شهر است، نه عنوان دیده نشدن وی و نشنیدن صدای اذان.
از دیگر موارد مشابه اینکه اگر ماهی را از خونی که در آن است ـ و البته خوردنش حرام است اما پاک است ــ پاکیزه نماید, سپس با ذره‌بین ذرات بسیار کوچکی از خون را که با چشم عادی قابل دیدن نیست در آن ببیند، این امر شرعاٌ مانع از خوردن آن ماهی نمی‌شود چون موضوع حکم به حرمت چیزی است که در نظر عرف خون به حساب آید؛ و ذراتی که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود این گونه نیست.
بنابراین، موارد یادشده با دیگر مواردی که شاید در تحقق موضوع حکم شرعی یا احراز آن بتوان بر ابزارهای نوین تکیه کرد، تفاوت دارند؛ نمونه‌های تأثیر داشتن این ادوات و وسایل از این قبیل است:
۱. وقتی که کسی در ملاقات آب یک ظرف با نجاست تردید دارد و با چشم عادی نجاستی را در آب نمی‌یابد، اما هنگامی که با ابزارهای کاربردی، ذرّه‌ای از نجاست را پیدا می‌کند؛ در این صورت، حکم به تنجّس آب می‌شود؛ چرا که موضوع حکم تنجّس، ملاقات حتی با اندکی از نجاست است و اکنون او توانسته است با ذره‌بین آن را احراز کند.
۲. وقتی که کسی به چیزی ـــ مانند اندام زن نامحرم ـــ که نظر بدان حرمت دارد، از راه دور با دوربین یا ابزاری مانند آن نگاه کند؛ گناهکار خواهد بود؛ زیرا موضوع حرمت نگاه است، و این نظر و نگاه اکنون با ابزار تحقق پیدا کرده است.
۳. وقتی که فردی با ابزار نوین استراق سمع، به تجسس بپردازد، در این صورت وی مرتکب فعل حرام شده است؛ چون موضوع حرمت، نه گوش سپردن بدون ابزار، بلکه عنوان «تجسّس» است.
۴. وقتی که شوهر زن بارداری فوت می‌کند و بخواهند پس از کنار گذاشتن سهم جنین، میراث متوفی را میان دیگر ورثه تقسیم کنند، اگر ابزاری مانند سونوگرافی را برای تشخیص وضعیت جنین، اعم از یک قلو یا دوقلو بودن یا مذکر و مؤنث بودن به کار گیرند، نتیجه آن مورد توجه قرار می‌گیرد؛ زیرا موضوع حکم، یعنی وجوب کنار گذاشتن سهم حمل از میراث متوفی پیش از تقسیم آن، مترتب بر یکی یا دوتا بودن جنین و پسر یا دختر بودن آن است، و اگر بتوان این امر را با ابزارهای مدرن تشخیص داد، باید بر اساس آن عمل شود.
۵. وقتی که در تشخیص پدر یک نوزاد تردیدی پیدا شود و وی تحت آزمایش ژنتیک DNA قرار گیرد و ژن او با یکی از افراد هماهنگ باشد، بر همان اساس حکم خواهد شد؛ چرا که موضوع حکم فرزندی، عبارت از زایش از صلب یک مرد است که در فرض یادشده با این آزمایش قابلیت شناسایی دارد و بنابراین، احکام پدر و فرزندی بر وی جاری می‌شود.
در نتیجه، تفکیک میان مواردی که می‌توان ابزارهای نوین دید و یا شنود و مانند آن را برای بعضی از آنها به کار گرفت، و مواردی که نباید به آنها توجه کرد، بسته به اختلاف در موضوع حکم شرعی است، و فقیه جز پایبندی و تقیّد به آنچه از ادله استفاده می‌کند چاره‌ای ندارد.
در خصوص هلال، بیشتر فقها از تعبیر «مَواقیت للنّاس» برای هلال، در آیه شریفه، این گونه استفاده کرده‌اند که هلال یک ابزار عمومی سنجش زمان است که تمامیِ مردم می‌توانند به آن مراجعه کنند و امور معیشت و دیانت خود را با آن سامان دهند، نه اینکه شاخصی باشد که تنها بعضی از مردم توان استفاده از آن را دارند و بعضی دیگر جز با مراجعه به کسانی که از ابزارهای لازم برای دیدن هلال بهره‌مند هستند، نتوانند از آن استفاده کنند.
بدین ترتیب، معلوم می‌شود که اگر در عصر معصومین علیهم‌السلام هم دانشمندان موفق به ساخت تلسکوپ شده بودند، حضرات معصومین علیهم‌السلام رؤیت هلال با استفاده از آن را معتبر نمی‌دانستند؛ این البته نه به معنای چشم‌پوشی از کمک گرفتن از آلات و وسایل مدرن، بلکه بدین معنا است که هلال تا زمانی که برای عموم مردم نمایان نشده باشد، به عنوان شاخص زمانیِ آنان تعیین نشده است.
با این قرینه، مشخص می‌شود که رؤیت یادشده در متونِ رواییِ مربوط به روزه و افطار، تنها طریقی برای نمایان شدن هلال در افق هر منطقه، به گونه‌ای است که برای عموم مردم و با چشم غیرمسلّح قابل دیدن باشد، و از آن عبارت هیچ اطلاقی برای شمول رؤیت با دوربین فهمیده نمی‌شود.
وانگهی، اگر مبنا را چنین تصور کنیم که مناط در فرا رسیدن ماه جدید، نمایان شدن هلال در افق به گونه‌ای باشد که هرچند با مجهزترین تلسکوپ‌ها و دوربین‌ها دیده شود، در این صورت باید گفت بسیاری از موارد روزه و افطار و حج و دیگر اعمال پیامبر(ص) و ائمه(ع) که باید در روزهای خاصی از ماه صورت بگیرد، در ایام حقیقی خود نبوده؛ چرا که آن حضرات علیهم‌السلام در تشخیص روز اول ماه‌های قمری بر رؤیت با چشم معمولی اعتماد داشته‌اند، در حالی که ایشان نیز مانند بسیاری دیگر از مردم عصر خود، می‌دانسته‌اند که ماه شب اول به‌ندرت با چشم عادی و به صورت آشکار و در ارتفاع بالا دیده می‌شود، مگر اینکه در شبِ پیش از آن با ابزاری قوی ـــ در صورت موجود بودن ـــ قابل دیده شدن باشد. چگونه است که نه از ایشان و نه از دیگران، مطلبی در این باره نرسیده است که وقتی ماه برای اولین بار بلند و نمایان است، باید آن را ماه شب دوم تلقی کرد؟!

دفتر آقای سیستانی ـ نجف اشرف

(منبع: +)

استدلال ایت الله شبیری زنجانی در خصوص بی اعتباری رؤیت هلال با چشم مسلّح

آیت الله زنجانی سابقا قائل به کفایت رؤيت با ابزار بودند.

بعدا عدول کردند.

ظاهرا عمده وجهش این بود که لازمه قول به کفایت، قابل پذیرش نیست:

بنده سابقاً نظرم این بود كه دیدن هلال با چشم مسلّح كافی است و برای اثبات عید فطر كفایت می كند و از این نظر فرقی بین چشم عادی با چشم مسلّح وجود ندارد، آن موقع توضیح می دادم كه مثلاً اگر نگاه به بدن نامحرم حرام است، بین نگاه عادی و نگاه با چشم مسلّح فرقی نیست و نمی توان گفت كه مقصود، حرمت نگاه فقط با چشم عادی است! همان طور كه در استیلاء بر مال غیر و غصب هم فرقی نمی كند كه با چه وسیله ای و با چه آلاتی صورت بگیرد، و به طور كلّی، حرام است.

ولی بعداً متوجه شدم كه در اینجا خلطی شده است و من غفلت كرده ام. چون بین حكمی كه جنبه شخصی دارد، با حكمی كه جنبه عمومی دارد، تفاوت است.

مسأله «نگاه» در نگاه به نامحرم جنبه شخصی دارد، یعنی هر فرد، دارای تكلیف جداگانه و مستقلّی است، مثلاً كسی كه چشم تیز دارد، و فرضاً از فاصله دور هم می تواند نامحرم را ببیند، برای او نگاه به موی نامحرم، حرام است، ولی شخص دیگری كه چشمش ضعیف است، در آن فاصله، نگاه كردن برایش حرام نیست. در این تكالیف، نگاه هر شخص، برای خود او تكلیف را ثابت می كند و موجب ثبوت تكلیف برای دیگران كه در كنار او هستند نمی شود.

ولی اگر حكمی، جنبه عمومی داشته باشد، دیدن خود شخص مكلّف ملاك نیست و دیدن افراد متعارف را باید ملاك دانست، مثلاً در سفر، حدّ ترخص كه موجب شكسته شدن نماز می شود آن است كه دیوارهای شهر دیده نشود، حال اگر فردی چشم بسیار قوی دارد، آیا باید تا فاصله بیشتری نماز را تمام بخواند؟ این طور نیست، زیرا تكلیف جنبه شخصی ندارد كه هر كس مطابق نگاه خودش تكلیف داشته باشد، بلكه برای همه، یك حكم وجود دارد، و آن حكم هم به ملاك دیدن متعارف است و لذا، با اختراع ابزارهای جدید، هر روز حدّ ترخص ، عقب تر نمی رود!

در مسأله رؤیت هلال هم، رؤیت برای «عموم» به عنوان راهی در جهت اثبات ماه جدید قرار داده شده است، در قرآن می فرماید: «یسألونك عن الاهلّة قل هی مواقیت للناس و الحج»، پس در قرآن، این راه برای عموم مردم قرار داده شده تا وقت را بشناسند. یعنی ملاك، ملاكی است كه حتّی برای روستایی هم قابل دسترسی است، و همه افراد می توانند از این راه، هلال را تشخیص دهند، نه راهی كه اختصاص به افراد نادری داشته و منحصر به كسانی باشد كه ابزار و دستگاه در اختیار دارند.

بر این اساس وقتی حكمی در اسلام برای عموم مردم قرار داده شده، باید به شكلی باشد كه همه بتوانند آن را انجام دهند، و اینگونه احكام را نمی توان به كسانی كه دارای تجهیزات خاصی هستند، اختصاص داد، لذا نمی توان گفت كه حكم برای عموم است، ولی برای اشخاص خاصی قابل اثبات است و اكثر مردم كه در شهر ها و روستاها هستند، نمی توانند از آن استفاده كنند و راه به روی آن ها بسته است.

اگر ملاك رؤیت با چشم مسلّح باشد، یعنی باید بپذیریم كه از زمان رسول خدا تاكنون، در بسیاری از سالها، قطعاً روزه مردم باطل بوده است. چون علم اجمالی داریم كه در بسیاری از سالها رؤیت با چشم مسلّح، ممكن بوده است! همچنین بچه ها باید روزه های پدرها را قضا كنند، چون بسیاری از سالها پدرها در "یوم الشّك"، حكم ماه شعبان جاری كرده اند!

در حالی كه موضوع رویت هلال، از موارد مورد علاقه و پیگیری مردم است، در روزهای اخیر آیت الله  شبیری زنجانی با بیان این كه رؤیت هلال با چشم مسلّح اعتبار ندارد، استدلال جالبی را در این زمینه مطرح كرده اند.

 استفاده از تلسكوپ برای رؤیت هلال در سال های اخیر و مخالفت عدّه ای از فقها با آن، این سؤال را پدید آورده كه چرا نگاه كردن با چشم مسلّح در رؤیت هلال ماه اعتبار ندارد؟ و آیا این بدان معناست كه فقها با بكارگیری ابزارهای پیشرفته علمی، مخالف اند؟ حضرت آیت الله سید موسی شبیری زنجانی در درس خارج این هفته خود، به بررسی این مسأله پرداختند، در اینجا گزارشی كوتاه از این بحث تخصّصی ارائه می شود تا علاقمندان به این بحث، با تحلیل فقهی یكی از بلندمرتبه ترین قلّه های فقاهت معاصر كه به دقّت نظر شهرت دارد، آشنا شوند.

بنده سابقاً نظرم این بود كه دیدن هلال با چشم مسلّح كافی است و برای اثبات عید فطر كفایت می كند و از این نظر فرقی بین چشم عادی با چشم مسلّح وجود ندارد، آن موقع توضیح می دادم كه مثلاً اگر نگاه به بدن نامحرم حرام است، بین نگاه عادی و نگاه با چشم مسلّح فرقی نیست و نمی توان گفت كه مقصود، حرمت نگاه فقط با چشم عادی است! همان طور كه در استیلاء بر مال غیر و غصب هم فرقی نمی كند كه با چه وسیله ای و با چه آلاتی صورت بگیرد، و به طور كلّی، حرام است.

ولی بعداً متوجه شدم كه در اینجا خلطی شده است و من غفلت كرده ام. چون بین حكمی كه جنبه شخصی دارد، با حكمی كه جنبه عمومی دارد، تفاوت است.

مسأله «نگاه» در نگاه به نامحرم جنبه شخصی دارد، یعنی هر فرد، دارای تكلیف جداگانه و مستقلّی است، مثلاً كسی كه چشم تیز دارد، و فرضاً از فاصله دور هم می تواند نامحرم را ببیند، برای او نگاه به موی نامحرم، حرام است، ولی شخص دیگری كه چشمش ضعیف است، در آن فاصله، نگاه كردن برایش حرام نیست. در این تكالیف، نگاه هر شخص، برای خود او تكلیف را ثابت می كند و موجب ثبوت تكلیف برای دیگران كه در كنار او هستند نمی شود.

ولی اگر حكمی، جنبه عمومی داشته باشد، دیدن خود شخص مكلّف ملاك نیست و دیدن افراد متعارف را باید ملاك دانست، مثلاً در سفر، حدّ ترخص كه موجب شكسته شدن نماز می شود آن است كه دیوارهای شهر دیده نشود، حال اگر فردی چشم بسیار قوی دارد، آیا باید تا فاصله بیشتری نماز را تمام بخواند؟ این طور نیست، زیرا تكلیف جنبه شخصی ندارد كه هر كس مطابق نگاه خودش تكلیف داشته باشد، بلكه برای همه، یك حكم وجود دارد، و آن حكم هم به ملاك دیدن متعارف است و لذا، با اختراع ابزارهای جدید، هر روز حدّ ترخص ، عقب تر نمی رود!

در مسأله رؤیت هلال هم، رؤیت برای «عموم» به عنوان راهی در جهت اثبات ماه جدید قرار داده شده است، در قرآن می فرماید: «یسألونك عن الاهلّة قل هی مواقیت للناس و الحج»، پس در قرآن، این راه برای عموم مردم قرار داده شده تا وقت را بشناسند. یعنی ملاك، ملاكی است كه حتّی برای روستایی هم قابل دسترسی است، و همه افراد می توانند از این راه، هلال را تشخیص دهند، نه راهی كه اختصاص به افراد نادری داشته و منحصر به كسانی باشد كه ابزار و دستگاه در اختیار دارند.

بر این اساس وقتی حكمی در اسلام برای عموم مردم قرار داده شده، باید به شكلی باشد كه همه بتوانند آن را انجام دهند، و اینگونه احكام را نمی توان به كسانی كه دارای تجهیزات خاصی هستند، اختصاص داد، لذا نمی توان گفت كه حكم برای عموم است، ولی برای اشخاص خاصی قابل اثبات است و اكثر مردم كه در شهر ها و روستاها هستند، نمی توانند از آن استفاده كنند و راه به روی آن ها بسته است.

به همین جهت است كه بین دو تعبیر«لایؤكل لحمه» و «لا یجوز لك أكله» فرق است. در جمله دوم، ممكن است در اثر اضطرار، خوردن گوشتی برای یك شخص جایز شود و از تحت «لایجوز لك أكله» خارج گردد، ولی اضطرار نمی تواند همان گوشت "جائز الأكل" را از تحت جمله اوّل خارج كند، چون در جمله اوّل، ملاك أكل، خوردن عادی و معمولی است و لذا همان گوشتی كه در اثر اضطرار خوردنش جایز شده، ولی چون عادتاً غیر "مأكول اللحم" است، نماز خواندن در آن جایز نیست و ملاك همان جنبه عادی و عمومی است، كه غیر "مأكول اللحم" نباشد، بر خلاف أكل، كه ملاك آن شخصی و خاص است.

 استاد در ادامه مؤیّدات و شواهدی از برخی روایات نیز برای عدم اعتبار  رؤیت با چشم مسلّح ذكر نمودند و اضافه كردند كه البته می توان با چشم مسلّح، هلال را پیدا كرد تا در صورتی كه با چشم عادی رؤیت امكان دارد، بهتر و سریع تر بتوان آن را دید. ایشان اضافه كردند:

اگر ملاك رؤیت با چشم مسلّح باشد، یعنی باید بپذیریم كه از زمان رسول خدا تاكنون، در بسیاری از سالها، قطعاً روزه مردم باطل بوده است. چون علم اجمالی داریم كه در بسیاری از سال ها رؤیت با چشم مسلّح، ممكن بوده است! همچنین بچه ها باید روزه های پدرها را قضا كنند، چون علم اجمالی است كه به جهت دیده نشدن با چشم مسلّح، در بسیاری از سالها پدرها در "یوم الشّك"، حكم ماه شعبان جاری كرده اند! زیرا فقها با كشف خلاف در موضوعات، قضای روزه را واجب می دانند، بر خلاف شبهات حكمیه كه از باب اختلاف در اجتهاد حكم به اجزاء می كنند.

به هر حال، ما شكی نداریم كه معیار در رویت هلال ماه، دیدن هلال با چشم عادی و غیر مسلّح است.

تبیین فقهی عدم کفایت رؤیت هلال با چشم مسلح/ ایت الله ناصرمکارم شیرازی