میراث مکتوب عاشورا

چند یادآوری در باره منبع شناسی عاشورا

الف: انبوهی منابع: میراث مکتوب ما از عاشورا، از لحاظ کمیت و کیفیت و دقت میراث قابل توجهی است؛ گرچه باید توجه داشته باشیم که اصولا تاریخ اسلام با همین شکل روایت شده است.

به طور کلی باید گفت گزارش وقایع  دوره صدر اسلام، همراه با یک حس علمی ـ تاریخی، تقریبا با توجه به شرایط کتابت برای عرب، شگفت انگیز است. مقایسه این متون با آنچه مثلا در باره تاریخ قدیم یونان یا اروپای قرون وسطی افتاده، نشانگر فزونی دقت و کمیت در میراث اسلامی است.

اگر شما انجیل را که روایت زندگی عیسی (ع) است، با سیره ابن اسحاق مقایسه کنید، تفاوت دو سطح فهم تاریخی را می توانید بیابید. به نظر می رسد، درک عربی از تاریخ، درک بسیار بالایی بوده و این عوامل خاص خود را دارد.

آن مقدار میراث مکتوب که ما از مآخذ تاریخ اسلام داریم، اگر آنچه هم که مفقود شده به آن ضمیمه کنیم، می توانیم ادعا کنیم در کمتر دوره از ادوار گذشته تاریخی، چنین میراثی در اختیار است. وضع تاریخ معاصر را که امکانات متفاوت شده را نباید با آن مقایسه کرد.

ب: لزوم داشتن درک علمی: داشتن درک علمی از میراث تاریخی ما در زمینه عاشورا، کمک شایسته ای به ما خواهد کرد تا بتوانیم حادثه مزبور را به خوبی بشناسیم؛ اما اغلب از داشتن یک درک علمی جدی فرار می کنیم.

علت آن هم این است که می خواهیم از این رویداد مذهبی تاریخی، به کار دین و اصلاح گری و دنیا و آخرتمان برسیم. یک طرف منابع فراوان و دقیق و طرف دیگر تمایلات مذهبی و عاطفی ماست که اجازه نمی دهد ما علمی و شفاف با این قضیه برخورد کنیم. مسأله عواطف، مذهب و کلام، درآمیختن این منابع با ادبیات از جمله مشکلاتی هستند که ما را از نگاه علمی، تا حد دور می کنند. این ها مسائلی است که هست، اما بسادگی نمی شود با آن مقابله کرد. با این حال، مطمئن هستم تنها یک شناخت دقیق و همه جانبه برای همه ما مهم است، شناختی که باید یک دوره علمی را با شفافیت پوشش دهد تا بعدا اگر ما یا دیگری از آن، برای اهداف احیانا نادرستی استفاده کرد، قابل تصحیح باشد.

ج: میراث عاشورا را صرفا نمی توان شیعی دانست، کما این که سنی هم نیست، هر چند هر دو گرایش در روایتهای مختلف آن حضور دارد. مقصودم این است که بخشی از این میراث تاریخی است، آن هم توسط مورخانی که از تاریخ به عنوان یک ابزار علمی در حد روشها و معلومات آن زمان استفاده می کنند. اندکی بعد، این گزارش ها، توسط گروه های مختلف مذهبی، رنگ مذهبی به خود گرفت. این امری علاوه بر گزارش تاریخی بود. اشاره خواهم کرد که عاشورا فقط تاریخ نیست، مذهب هم هست. اما میراث موجود، اساسا تاریخی است. معنای این سخن این نیست که گرایش مذهبی یا سیاسی در روایات آن وجود ندارد؛ و این امری عادی و واقع بینانه است، چون همان زمان هم نزاع نزاع مذهبی و سیاسی بوده است. اما نکته این است که در گذر زمان، گزارش ها، مذهبی تر می شود. یک مورخ شیعی، با یک مورخ با گرایش اموی ـ عثمانی، به هر حال، در انتخاب روایات، بکار بردن کلمات، اعتماد به نقلها یا عدم اعتماد و نقد آنها، متفاوت کار می کند. در اینجا قصدم بیان روایت مذهبی از یک تاریخ نیست، یا اگر هست، در حد، وجود تمایلات مذهبی در کلمات و ترکیب هاست.

د: لزوم داشتن علم منبع شناسی: وقتی در باره منبع شناسی عاشورا صحبت می کنیم، مقصودم فقط نگاه منبع شناسانه و سند شناسانه سنتی نیست. ما در یک دوره طولانی، این حس و آگاهی را نداشتیم که وقتی در باره کربلا یا بخش های دیگر تاریخ اسلام می نویسیم، در آغاز، وضع منابع را روشن کنیم. ما حتی در دوره های اخیر هم، ضمن این که سنّتاً از ارزش «سند» در بررسی گزارشها واقف بودیم، اما در منبع شناسی، از روش علمی اطلاعی نداشتیم. منبع شناسی، صرفا نقد سند بر اساس سنجش های رجالی نیست، بلکه داشتن نوعی درک از واقع تاریخی توسط صاحب منبع است، و این مبتنی بر دیدگاههایی است که ما در قرن اخیر در باره اهمیت مداخله مورخ در گزارش های تاریخی، از روی اختیار یا بدون اختیار داریم. معمولا نگاه سندی، نگاه جزئی به یک روایت است، اما وقتی بحث از منبع شناسی می کنیم، ویژگی های کلی یک مجموعه نقل از یک راوی یا مولف را در نظر داریم. این نگاه  مبتنی بر این است که یک مولف در گردآوری اخبار در یک متن تاریخی، زبان مخصوص به خود و نیز دیدگاه هایی را دارد که سبب می شود در گزینش و چینش آنها، روی خط مشخصی حرکت کند. این نکته ای است که یک پژوهشگر امروزی می تواند و باید با روشهای علمی از مجموعه نقلهای او استخراج کند.

هـ: منابع ترکیبی و لزوم تفکیک نقلها و منابع آنها: در باره منابع، این هم مهم است که وقتی می دانیم یک منبع قدیمی هست، به این توجه داشته باشیم که همان منبع قدیمی، ارزش تاریخی اش چه اندازه است و خودش از چند منبع جزئی تر و قدیمی تر استفاده کرده و ارزش هر کدام چه اندازه است. این نوعی تحلیل علمی از لایه های اخبار تاریخی در باره یک رویداد یا یک موضوع است که تاریخچه ی طولانی ندارد. درک این که روایات شفاهی، از مصادر قدیمی تر مکتوب گرفته شده است. برای مثال، کافی، از دهها بلکه صدها کتاب و کتابچه و اصل استفاده کرده است. این رویه را استاد مدرسی در کتاب میراث مکتوب شیعه، به خوبی نشان داده است. این هوشیاری را آدم های دقیقی که نگاه رجالی ـ حدیثی داشتند، تا حدودی درک می کردند، اما در مجموع، در نگارش های تاریخی دوره صفوی  و قاجار و پهلوی، چنین نگاهی وجود ندارد و این شامل کتابها و میراث مکتوب عاشورا هم می شود. گاهی یک روایت تاریخی در چند منبع آمده، اما همه اینها، به یک راوی ازیک دفترچه یا اصل او بر می گردد. اگر ما وصیت نامه امام به محمد بن حنفیه را فقط در یک کتاب دیدیم، خیلی تفاوت دارد که از چند مأخذ دست اول که هر کدام متعلق به یک مکتبی از کوفه، بصره، مدینه یا شام است، نقل شده باشد.

و: تاریخ گزاری یک روایت تاریخی از مهم ترین نکاتی است که ما باید در منبع شناسی بدانیم. هر نقل تاریخی در یک زمان معین شکل می گیرد. اینها علائم خاص خود را از لحاظ زبانی و اصطلاحی دارد. برای فهم این نکته از دوره معاصر مثال می زنم. وقتی ما گزارش های مربوط به یک حادثه ای مانند هفت تیر سال 1360 را ملاحظه کنیم، آنچه روزهای اول در اخبار درج شده در مطبوعات آمده، با آنچه طی روزهای بعد می شنویم، و همین طور آنچه بعدها افراد باقی مانده گزارش کرده اند، و یا روایات رسمی حکومت از این حادثه، و نیز آنچه در سالگرد آن حادثه طی سالهای بعد گزارش می شود، همه اینها، گرچه در گزارش اصل این که این واقعه رخ داده شریک هستند، اما روایت آنها تفاوت هایی دارد که می توان بر اساس شاخص هایی زمان آنها را تعیین کرد، یا به عبارتی تاریخ گزاری کرد. این را بدانیم که تاریخ گزاری یک روایت، به ما کمک می کند تا اگر روایت اصیل است، با ویژگی های درون متنی آن و نیز تفسیرش آشنا شویم، اگر هم جعلی است، بتوانیم تاریخ جعل آن را ولو تقریبی بدست آوریم.

ز: عاشورا یک رویداد مذهبی ـ تاریخی است. مقصودم تلقّی ای است که میان مسلمانان به خصوص شیعه مذهب هست. شاید بشود گفت از این زاویه شبیه داستان های تاریخی قرآن است. به هر روی عاشورا، به هیچ وجه، یک حادثه صرف تاریخی نیست. این که کسی تصور کند، حادثه مزبور مثل رویدادهای دیگر تاریخی است و مانند آنها باید به آن نگریسته شود، اشتباه می کند. این رویداد همان اندازه که جنبه «تاریخی» دارد، بیش از آن جنبه «مذهبی» دارد.

از این زاویه، اغلب و برای بسیاری، نه فقط روایت آن، بلکه درایت و تفسیر مذهبی آن هم مهم است. وجود عناصر مذهبی در آن مهم است. مفاهیمی چون غیب، آسمان، تقدیر، انس و جن، و بسیاری از مفاهیم دیگر در این گونه رویدادهای مذهبی حتی اگر تاریخی باشند، کلیدی هستند. بنابر این این صرفا مهم نیست که یک مورخ چطور آن را روایت کرده است. مهم این است که واژه های مذهبی و آسمانی هم در آن بکار رفته است. این عناصر و مولفه های مذهبی است که پشتوانه این رویداد را برای جاودانه شدن، نگاه می دارد. در برخی از رویدادها جنبه ملی است که این نقش را دارد، اما اغلب، عناصر دیننی بیشترین تاثیر را دارند.  

به هر حال، مهم این است که یک شیعه، باید چه تصوری از عاشورا داشته باشد و چه درسی از آن بگیرد. در ذهن یک شیعه سنتی یا انقلابی یا ... با هر گرایش دیگر، مثلا صوفیانه و عرفانی، نوع نگاه به این حادثه و تفسیر مذهبی آن اهمیت دارد.

 ما در حوزه عاشورا، آثاری داریم که تاریخ در آن بسیار کم بها شده و صرفا مذهبی است، به حدی که راوی، اصلا برایش اهمیت ندارد که نقلهای تاریخی تا چه اندازه مستند باشد، بلکه صرفا در اندیشه سامان دادن به وجه مذهبی آن است.

 یک نمونه از این دست، کتاب مقتل الحسین شیخ صدوق است که با گردآوری از متون بازسازی شده است. به یک قضاوت در باره آن نگاه کنیم: «قرائت شیخ صدوق از عاشورا، کاملا دینی و الهی است، در زبان شیخ صدوق، پیوسته سخن از خدا، فرشتگان، پریان، روز رستاخیز، آسمانها و عرش، جهان آخرت، معجزه، وحی و الهام، اخبار غیبی، ایمان و اعتقاد، انبیاء و اولیای الهی جاری است. در قرائت وی، جز اشارات گنگ و مجمل، اثری از دنیا، قدرت و حکومت، دیده نمی شود. عاشورا در این قرائت مستند، حماسه، انقلاب و حتی یک نهضت نیست، بلکه فاجعه و مصیبت بزرگی است که به زور بر امام تحمیل شده است. در این نگاه، امام بیش از آن که قهرمان قیام  انقلاب باشد، قهرمان مظلومیت و معصومیت است (روایات عاشورایی مقتل شیخ صدوق، محسن رفت، چاپ شده در: شیعه پژوهشی، سال سوم، شماره دهم، بهار 96، ص 115). در این مقاله برخی از نقلها نیز نقد تاریخی شده که ضمن درستی شماری از آنها برخی هم نیازمند بررسی است. اما در کل، رنگ داستانی ـ مذهبی در این روایات تاریخی وجود دارد. در این قبیل آثار، خواب هم نقش مهمی دارد، گرچه در روایات داستانی هم خواب حضور چشمگیری دارد. در واقع، خواب، نقشی دو گانه همزمان، آسمانی، مذهبی و داستانی بر عهده دراد. در رویدادها کربلا، برای نمونه، در کتاب فتوح، خواب های چندی نقل می شود که نقش مهمی در تفسیر متن عاشورا دارند.

تغییر مفاهیم آسمانی به زمینی و سیاسی در صد سال گذشته: مذهبی بودن در دوره اخیر متفاوت شده است. در واقع، مفاهیم کلیدی مذهبی بودن، بخشی از حالت آسمانی به زمینی تصویر شده است. همین امر سبب شده است تا این تغییر در مفاهیم، به تغییر در مفاهیم عاشورایی هم منجر شود. در این زمینه موافق و مخالف زیاد هستند. درست همان طور که در یک مقطع، مثل قاجاریه، با نگاه مذهبی به رویداد عاشورا پرداخته شده و کلیدواژه ها و مفاهیمی که در ضمن نقل روایات آن بکار رفته، و عمده آنها مذهبی و آسمانی است، الان صد سال است که هرچه در باره  عاشورا می نویسیم و می خوانیم، در پی درس آموزی از آن هستیم. این درس آموزی به خصوص با نگاه های تحلیلی ـ تفسیری آن هم با زاویه دید اجتماعی و سیاسی  به تاریخ است.  مقصود از روایات در اینجا، روایت تاریخی نیست، بلکه روایت دینی است.

تقسیم بندی منابع و میراث مکتوب عاشورا از زوایای مختلف

1. یکی از رایج ترین این تقسیمات، این است که بگوییم، از زمانی که منابعی برای عاشورا تألیف شده، تاکنون، می توان از نظر ترتیب زمانی و قرنی، ادواری را برای این آثار در نظر گرفت. مثلا تا قرن چهارم، و از آن وقت تا قرن نهم و دهم، سپس در دوره صفوی و قاجاری، و در نهایت دوره پس از مشروطه، عصر پهلوی و در نهایت عصر انقلاب اسلامی. اینها ادواری هستند که می توانیم برای آنچه در باره عاشورا نوشته شده است، در نظر گرفت. ملاک در این «ادوارنگاری» ویژگی هایی است که هر دوره از نظر گفتمان غالب دارد. این گفتمان، یک امر ترکیبی است که در هر دوره، ممکن است وجهی از آن غالب باشد. تا وقتی که ما این ویژگی ها را بر اساس منابع مکتوب و  تاریخی کلی آن دوره نشناسیم، نمی توانیم به آن ورود پیدا کنیم. البته، متونی که مثلا در دوره اول نوشته می شود، چون به لحاظ روایت تاریخی اصل هستند، در بسیاری از متون بعدی هم تکرار می شوند، اما این امر، مانع از آن نیست که ویژگی های زبانی ـ محلی ـ زمانی عصر نگارش در نوشته دیده نشود. ممکن است منابعی در ادوار بعدی باشند که صرفا تقلید از همان دوره روایت تاریخی کرده و همانها را تکرار کنند، اینها اگر هیچ نوع ویژگی زبانی تازه ای نداشته باشند، در واقع، باید از دسته اول به حساب آیند. البته اینها ممکن است انتخاب از روایات تاریخی از عصر روایت تاریخی داشته باشد و همین هم مواضع خاصی را به تصویر بکشد، اما روش همان روش است. مقصود این است که گاه گفتمان های خاصی که سبب پدید آمدن نگارش های خاصی شده، ممکن است تأثیر در ادوار  دیگری هم داشته باشد.
2. تقسیم بندی دیگر این است که منابع تاریخ عاشورا، از نگاه سبک نگارش و ژانر نگارش چند دسته هستند:

الف: تاریخی محض

ب: برخی تاریخی ـ مذهبی

ج: برخی تاریخی ـ داستانی

و طبعا شماری هم ترکیبی وجود دارد که از هر کدام اینها برای خود بهره ای دارد.

اینها هر کدام یک مدلی هستند با هدفی مشخص، با مخاطب ویژه خود، و در فضایی با علائق خاص. آثار مزبور، هر کدام قواعد نگارشی خاص خود را دارند، الزامات ویژه ای که سبب شده است تا کتاب در چارچوبی خاص نوشته شود. اینجا ویژگی گفتمانی در نظر نیست، بلکه مربوط به ژانرهایی است که در نگارش های تاریخی استفاده می شود و هر زمانی هم، می تواند این ژانرها مورد استفاده قرار گیرد.  در اینجا چند مشکل هست، ساده ترین آنها این است که برخی از آثاری که در چارچوب ادبیات داستانی و یا حتی مذهبی نوشته شده، در دوره های بعد و شاید همان زمان توسط دیگران، «تاریخی» تلقی شوند.

• فتوح ابن اعثم، یکی از بهترین نمونه آثار تاریخی داستانی است که روی منابع عاشورایی خیلی تأثیر گذاشته و بسیاری از آن استفاده کرده اند. البته از نگاه مذهبی هم استفاده کرده است، اما این نگاه غلبه ندارد. این اثر، بسیار شگفت است، ضمن آن که داستانی است، اما عبارات گاه چنان طراحی شده که آدمی دوست دارد آنها را به عنوان تاریخ بپذیرد. این کتاب، روی ابن شهرآشوب و همین طور خوارزمی تأثیر گذاشته است. نقدی که آقای حسینی در معرفی و نقد منابع از این کتاب کرده، قدری آشفته است و نشان می دهد که ایشان نتوانسته در باره بسیاری از اخبار آن تصمیم جدی بگیرد. به نظرم هنوز هم نیاز هست تا این کتاب، مورد بررسی های دقیق تاریخی قرار گیرد.

• مقتل داستانی ابومخنف هم سرشار از قصه های شگفت و عجایب است، مقتلی که هیچ استحکام تاریخی و استنادی ندارد، اما حتما مورد علاقه مجموعه های عامیانهبوده است.

• لهوف یک اثر مذهبی ـ داستانی است که از عاشورا یک تصویر الهی می سازد و خیلی مقید به نقلهای دقیق تاریخی نیست. مقتل داستانی ابومخنف را هم باید به این ملحق کرد.

• پیشرفت این آثار به روضه الشهداء می رسد که یک متن مذهبی ـ ادبی و تاریخی است و تأثیر شگرفی روی ادبیات عاشورایی دارد. شاید ده تا پانزده درصد بشود این اثر را تاریخی دانست، باقی، بایدآن را اثری مذهبی ـ داستانی دانست.

ویژگی عمده این آثار این است که سرشار از روایات و داستانهایی است که به طور کامل یا بخش هایی از آنها، صرفا در همین مصادرآمده است.

ما بخشی از این تواریخ را باید صرفا داستانی بدانیم، چنان که برخی دیگر داستان در خدمت مذهب قرار می گیرد. یعنی نوعی روایت داستانی داریم که می کوشد با انتخاب و اختیاری که دارد، داستانها و مفاهیمی را طراحی کند.

باید درک کنیم که مذهب، ادبیات و زبان خود را دارد. در اینجا، دقیقا مقصودم روایاتی است که سند کافی ندارد و از پشتوانه علمی لازم، آنچه مقبول علمای سند شناخت و مورخان اصیل سنتی است، برخودار نیست. ولی نقاط مشترکی هست که باید ملاحظه آن را داشته باشیم.

برخی از این داستانها، رنگ و روی مذهبی شیعی دارد، برخی عرفانی. از قضا یکی از مهم ترین کتابهای تاریخی عاشورا که خیلی هم تأثیر گذاشته، روضه الشهداء است که داستانی ـ عرفانی ـ مذهبی ـ تاریخی است. یعنی همه این وجوه در آن وجود دارد.

برای یک جامعه ناآشنا با این سبک ها، این احتمال قوی است و همیشه این خطر وجود دارد که یک اثر داستانی، به زودی یک گزارش واقعی تاریخی تصور شود. این خطا برای بسیاری از متدینان که با نگاه مثبت به عاشورا می نگرند، پیش می آید.

در دوره قاجاری، تقریبا همه این مسائل را باور می کردند و نگاه انتقادی تنها در اواخر این دوره پدید آمد که مربوط به میرزا حسین نوری و یک نفر دیگر بود.

در دوره ما، با این که می شود از نگاه منبع شناسی آن را «دوره انتقادی» نامید، آثار دایره المعارفی که در باره عاشورا نوشته شده است، همه این متنها، اعم از تاریخی و داستانی، در کنار هم قرار می گیرند و هم عرض، به عنوان این که تاریخ هستند، محل توجه هستند و کسانی که از این دایره المعارف ها، بهره گرفته و کتابهای تازه می نویسند،با ترکیب اینها، باز کارهای تازه ای پدید می آورند که اغلب از نگاه تاریخی، فاقد ارزش اند.

1. از نظر منبع شناسی تاریخی، این سبک هم محل بحث است که منابع را از نظر نوع نگارش به چند دسته تقسیم می کنند.

الف: منابع درجه اول که شامل چند متن اصلی از ابومخنف، ابن سعد، بلاذری و اخبار الطوال و تعدادی روایت است.

ب: منابع درجه دوم که مأخذ مطالب آنها از منابع درجه اول گرفته شده اما ممکن است ترکیب نگارش آنها متفاوت باشد. اینها در طول قرون هست، اما طبیعی است که خود آنها هم مراتبی دارد. مهم این است که بدانیم، هر کدام چه زمانی و از چه منابعی نقل کرده اند و آیا دسترسی به منابعی که فعلا در اختیار ما نیست، داشته اند یا خیر.

در هر حال، این تقسیم بندی، بیش از همه برای شناخت منابع درجه اول و روشن کردن این است که چه مطالبی در آنها آمده، و در منابع بعد، چه مطالبی هست که در منابع درجه اول نیامده، و آنها از کجا گرفته شده است: از منابع ناشناخته یا اصولا جعل است.

1. نوعی دیگر از تقسیم بندی بر این است:

الف: منابع روایی

ب: منابع تحلیلی

ج: تحلیلی نظریه پردازانه

به جز نگاه های روایی و تحلیلی در حد آنچه معمول بوده، نوع سومی هم از تحلیل وجود دارد که همراه با نوعی نگاه نظری ـ فلسفی نوشته شده و تحلیل هایی مبتنی بر نظریات اجتماعی و سیاسی و فلسفی دارند. هگل این تقسیم بندی سه گانه را از روایی، تحلیلی و فلسفی دارد. ما روایت و تحلیل داریم، اما در باره عاشورا، کمتر با نظریات جدی در حوزه سیاست و علوم اجتماعی، وارد شده ایم. کتابهایی مثل بعد از پنجاه سال، تحلیلی است. اما بحثی از مرحله سوم در آن نیست. یعنی پایه نظری ندارد. از آنجایی که در ادبیات مکتوب عاشورایی ما، در دهه های اخیر، بحث عبرت گرفتن بالا گرفت، نوعی «تحلیل» با مشخصه های ویژه ای در کتابهای عاشورایی شکل گرفت. در این زمینه، می توان تأثیر پذیری از نوشته های تاریخی جدید، دیدگاه های مارکسیستی (شبیه آنچه مثلا در باره حسین وارث آدم مطرح بود) و نیز تحلیل های سیاسی ـ اجتماعی که بسیاری هم عامیانه بود را مطرح کرد. ساختار عمومی انبوه کتابها، مقالات و تحلیل هایی که پس از انقلاب در ایران نوشته شده، و متأثر از فضای انقلاب است، بر محور همین مفهوم درس آموزی و عبرت های سیاسی و اجتماعی و انطباق وضع انقلاب اسلامی و جنگ، روی وقایع عاشوراست.

1. نوعی تقسیم بندی غیر رسمی هم می توان داشت. مثلا این که منابع تاریخ عاشورا، تابع این که هدف از نهضت کربلا را چه بدانند، چه گزارشی و طبعا تفسیری از آن بدست داده است. مثل این که صالحی نجف آبادی و یا هاشمی نژاد بر اساس تحلیلی از هدف امام حسین دارند، چطور کتابی را در این باره به نگارش درآورده اند. اینها آثار سیاسی منبعث از گفتمان سیاسی حاکم بر ایران از عصر مشروطه در چارچوب سوال «چه کسی باید حکومت کند» بود.

ما از مشروطه به این طرف، و پس از انحلال قاجار، در باره این که جمهوری باشیم یا سلطنتی یا اسلامی به مدل سنی سلفی، اخوانی و ولایتی شیعی، بحث داشتیم. این نگارش ها، برای اهل سنت، در قالب اختلاف نظرها در باز تعریف سیره نبوی و فقه السیره بود، و برای ما، علاوه بر آن، تاریخ امامان و در رأس آنها کربلا بود. این که امام حسین برای حکومت قیام کرده یا نه، سبب می شد تا ما وارد تاریخ عاشورا شده و در چینش حوادث، دست به انتخاب بزنیم.

شکل گیری مکتب انتقادی از اخبار عاشورا

الف: نقادی اخبار عاشورا، داستان طولانی ندارد و فکر می کنیم، مکتب نقادی را میرزا حسین نوری بنیاد گذاشت که از قضا یک اخباری است. کسی که خودش بسیاری از اخبار ضعیف را مبنای تاریخ نگاری و حدیث نویسی خود قرار داده است. با این حال، در این زمینه یک استثناء به شمار می آید.

ب: در همان زمان، علی بن محمد تقی فشندی قزوینی را داریم که کتابی با نام اسرار المصائب و نکات النوائب فی ذکر غرایب مصایب الاطایب من آل ابی طالب نوشت که نسخه خطی منحصر به فرد آن در مجلس است. این کتاب در هفتصد صفحه و به عربی به دروغ و احکام آن و ارتباط این مبحث با نقل وقایع کربلا پرداخته است. البته فضای این کتاب هم، از نظر «مذهبی» و شیعه شناسی، همان دیدگاههای رایج است، اما حساسیتی روی دروغ هم دارد. مثلا در دهمین نکته می گوید: «فی أن قتلة الائمة و المحاربین لهم و مبغضیهم کلهم کانوا من اولاد الزنا» (فریم 334). چنان که نکته ششم «فی بیان علم الامام ع بنفاق اهل الکوفه و عدم وفائهم بالعهد و البیعة و علمه به انه یقتل مع اولاده» است. این نگاهها در تمام کتاب هست. نکات تحلیلی جالبی هم در این کتاب هست. مثل نکته هشتم که «فی وجه تخلف بعض بنی هاشم و غیرهم من اهل المدینة عن الحسین و عدم نصرتهم له علیه السلام» است. (فریم 324). یا نکته هفتم که موضوعش این است که چرا امام حسین مانند برادرش امام حسن صلح کرد. در هر حال به نظرم، این کتاب هم گامی در راه نگاه انتقادی هست. کتاب مزبور در سال 1324 ق یعنی سال اتفاق مشروطه در ایران، نوشته شده است.

ج: گام بعدی انتقادی از شیخ عباس قمی است و این را بارها بنده و دیگران توضیح داده ایم که نفس المهموم یک اثر انتقادی است. این نکته مهمی است که کسی مثل شیخ عباس قمی در این مسیر قدم برداشته است.

گام های بعدی را مرحوم آیتی و آقای مطهری و صالحی نجف آبادی برداشتند. آن زمان کتابهای دیگری هم نوشته می شد، اما آنها انقلابی ـ تحلیلی بود. آثار آقای آیتی و مطهری انتقادی نسبت به روایات عاشورا بود. صالحی نجف آبادی هم در این زمینه هم در شهید جاوید و هم آثاری که بعد نوشت، قدم هایی برداشت. این به معنای درستی نگاه های انتقادی و روش های نقد آنها نیست، حتی برخی نقد روایات تاریخی را برای اثبات نگره های کلامی خود دنبال می کردند. آنها اساسا از زاویه پژوهش تاریخی به سبک علمی به قضایای عاشورایی نگاه نمی کنند، بلکه ترکیبی از آرای سیاسی و مذهبی و کلامی دارند.

در سالهای اخیر، کارها و گام های تازه ای در نقد روایات تاریخی عاشورا برداشته شده است. آقای محمد اسفندیاری و آقای صحتی سرورودی از نظر منبع شناسی و نقد روایات تاریخی، تلاش هایی کرده اند که قابل استفاده است. در این زمینه، یکی از کارهای نسبتا خوب، کتاب «معرفی و نقد منابع عاشورا» است که آقای سید عبدالله حسینی نوشته و دفتر تبلیغات سال 1386 آن را منتشر کرد. این اثر مشکلاتی دارد اما قدم خوبی است که برداشته شده است. در زمینه نقادی اخبار نقل شده در باره عاشورا، مقالاتی هم در این زمینه ها نشر شده است. مطمئنا انتقادهایی به این دیدگاه ها وارد است، بویژه که پیش فرض های اینها ممکن است مشکلاتی داشته باشد، اما این که تلاش می کنند «نقد تاریخی» بکنند، و در این زمینه با وسعت و دامنه خوب کار می کنند، قابلیت این را دارد که آنها را در مکتب انتقادی بدانیم. دایره المعارف هایی هم برای عاشورا نوشته شده که از نظر نقادی خیلی جدی نیستند، چون هدفشان نقل همه مطالب بوده است. البته در این میانه، گاهی بحث های خوبی دارند.

منبع +