بهره‌گیری از۵۰۰ منبع تاریخی در تدوین کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا
نشست معرفی کتاب دو جلدی تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا (ع) با حضور حجت الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی، استاد حوزه و دانشگاه و تاریخ پژوه، طلاب و پژوهشگران در سالن کنفرانس خبرگزاری رسا برگزار شد.
در آغاز، دکتر ابوالقاسم عاشوریٍ، دبیر کتاب و نشر خبرگزاری رسا، ضمن اشاره به سابقه پژوهشی حجت الاسلام والملسمین پیشوایی در عرصه تاریخ اسلام، تشیع و مقتل نگاری گفت: مراجع تقلید و علمای بزرگ از زحمات و قلم وی تقدیر و تمجید کرده‌اند.
عاشوری گفت: آیت الله العظمی سبحانی درباره قلم حجت الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی بیان کرده‌اند که تألیفات این محقق طوری است که قابل فهم و درک برای همه اقشار است؛ آیت الله یوسفی غروی نیز درباره این مقتل گفته‌اند: اگر مقتل حضرت امام حسین(ع) مرحوم سید عبدالرزاق بن محمد موسوی مقرم نجفی (مقتل الحسین او حدیث کربلاء) را آخرین مقتل حوزه نجف بدانیم، این مقتل را نیز باید آخرین مقتل تحقیقی حوزه قم بنامیم؛ از این رو در این نشست اهداف، پیشینه و چگونگی تدوین مقتل سیدالشهدا را از زبان ایشان جویا خواهیم شد.
در ادامه این نشست، حجت الاسلام والملسمین مهدی پیشوایی، ضمن تسلیت سالروز شهادت امام سجاد علیه السلام و با ابزار خرسندی از برگزاری این نشست در خبرگزاری رسا، درباره سابقه انگیزه نگارش مجموعه دوجلدی کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام گفت: مرحوم پدرم دروس طلبگی را تا لمعتین مطالعه کرده بود؛ از این رو مقاتلی از زمان قاجار و صفویه از پدر و داماد ما به یادگار مانده بود و زمانی که بنده طلبه شدم از این مقاتل برای روضه خوانی بهره می‌بردم؛ اما در همان زمان نیز احساس می‌کردم که برخی نقل‌ها در این کتاب‌ها به صورت صحیح نگارش نشده است و این مقاتل دارای ضعف بوده، دارای اعتبار کافی نیست.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی ابراز کرد: نویسندگان کتاب حماسه حسینی و لؤلؤ مرجان مطالب زیادی را درباره تحریفات عاشورا نگاشته‌اند؛ اما تأثیر چندانی در روند روضه‌خوانی ندارد؛ و بدیل و جایگزینی برای مقاتل دارای تحریف نگارش نشده بود؛ از این رو نگارش مقتلی با منابع معتبر و بیانگر صورت صحیح رخدادهای کربلا به ذهنم خطور کرد تا جایگزین مقاتل دارای تحریف شود.
این تاریخ پژوه اسلام بیان کرد: در دوران شیخ عباس قمی کتاب دعای نامعتبری با عنوان مفتاح الجنة بود؛ اما مردمان زیاد از آن استفاده می‌کردند؛ بنابراین شیخ عباس قمی در ابتدای کتاب مفاتیح الجنان و زیارت عاشورا از این کتاب این گونه یاد کرده است که در کتاب مفتاح الجنة دعایی وجود دارد که ادعا شده است هرکسی آن را بخواند، اگر هفتاد پیامبر را هم کشته باشد، چنان از گناه پاک می‌شود که انگار از مادر متولد شده است.
وی با بیان اینکه مفاتیح الجنان جایگزین مفتاح الجنة شده است، گفت: مرحوم شیخ عباس قمی برای مبازره با تحریفات این کتاب، مجموعه مفاتیح الجنان را نگارش کرد تا اینکه جایگزین و بدیل این کتاب قرارگیرد و خود به خود مردم به این کتاب روی آورند و تاکنون دیگر نسخهای از کتاب مفتاح الجنة یافت نمی‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بر لزوم تولید محصولات فرهنگی اسلامی و تدوین کتاب‌های دینی در مقابله با محصولات غربی تأکید کرد و گفت: در زمان طاغوت ابتذال فرهنگی در کشور حاکم بود؛ از این رو شهید مطهری در سخنرانی‌ها خویش از این روند انتقاد کرده و گفته است که ما به مردم می گوییم که فلان سینما و پارک نروید و این مجلات و نشریات را مطالعه نکنید؛ بنابراین به آخوند ترمزی معروف شده‌ایم، اما باید بدیل برای آنها معرفی شود؛ اما در حال حاضر جایگزینی وجود ندارد.
این تاریخ پژوه اسلام بیان کرد: آیت الله امینی نیز گفته‌اند که ما چندین بار به مداحان و ذاکرین برای بیان روضه‌های نامعتبر اعتراض کرده‌ایم ولی آنها معرفی خواستار معرفی مقتل جامع و معتبر شده‌اند و تاکنون این مقتل وجود ندارد.
استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: انگیزه تدوین نگارش مقتل جامع و معتبر از بیست سال پیش ذهنم را درگیر کرده بود؛ اما برای نگارش این مجموعه باید همکاری گروه علمی با پشتوانه مالی کافی را در نظر داشت.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی ابراز کرد: در دهه 80 زمانی که مدیریت گروه تاریخ مؤسسه امام خمینی (ره) بر عهده اینجانب بود؛ طرح نگارش مقتل جامع سیدالشهدا(ع) را مطرح کردم که با استقبال هیأت علمی روبه رو شد و بعد از مدتی گروه تاریخ پژوهان سیر پژوهش، فصل‌ها و باب‌های مختلف این طرح را تدوین کردند.
این تاریخ پژوه اسلام حوزوی بیان کرد: هر فصل و موضوع این مقتل برای پژوهش به یکی از محققان درون گروه تاریخ پژوهی و برخی از باب‌ها به پژوهشگران تاریخ خارج از گروه سپرده شد و در یک جلسه توجیهی سیر پژوهش و مطالبی که قصد نگارش آنها را داشتیم، برای آنها بیان می‌شد.
استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: به یک محقق پژوهش زندگی حضرت مسلم بن عقیل سپرده شد، دریک جلسه توجیهی به او گفتم که باید دو مطلب را در زندگی ایشان روشن شود که ایشان داماد حضرت علی علیه السلام بوده و سن ایشان مشخص شود؛ که عملاً اثبات کرد که ایشان در واقعه کربلا هم سن امام حسین بوده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: همچنین گفته شده است که وقتی حضرت مسلم در خانه هانی ابن عروة مهمان بود، پیشنهاد ترور عبیدالله ابن زیاد را دریافت کرد؛ اما دلیل ترور نکردن او چه بوده است؟ آیا این تعبیر تاریخی درست است که حضرت مسلم حدیثی را حضرت رسول خدا نقل کرده که «ان الایمان قید الفتک»؛ ایمان ترور را منع کرده است؟ و آیا به همین سبب وی ترور را انجام داده است؟ در حالی که این جریان با ذهن انسان همخوانی ندارد؛ زیرا اگر این حدیث صحیح بود نباید وی پیشنهاد ترور را قبول می‌کرد؛ نه اینکه بعد از رفتن عبیدالله ابن زیاد این حدیث را نقل کند.
این تاریخ پژوه اسلام ابراز کرد: در این مجموعه نیز باید معلوم می شدکه چرا در ابتدا اهل کوفه امام حسین (ع) را برای حکمرانی دعوت کردند و پای این دعوت ایستادگی نکردند؛ همچنین حدیثی وجود دارد که سی هزار نفر از اهل کوفه برای جنگ با امام حسین (ع) به نیت قربه الی الله شتافتند؛ بنابراین شهر کوفه اگر شهر شیعه‌نشین بوده است، چگونه سی هزار نفر جنگجو برای مبارزه با امام حسین آماده شدند؟ یکی از محققان در این زمینه تحقیق کرده بود و از این رو از وی درخواست شد که در این باره ما را یاری کند.
وی با بیان اینکه در این مجموعه تاریخ قیام امام حسین(ع) از چند دهه قبل و تمام مباحث مرتبط با این موضوع و مقتل امام حسین(ع) با هم بررسی شده است، گفت: در این مجموعه به مسائل دیگر همچون ریشه‌های تاریخی، فلسفه، انگیزه، تاریخ قیام، مقتل و مباحث و انقلاب‌های بعد از قیام امام حسین(ع) همچون قیام مختار، قیام توابین پرداخته شده است، در حالی که در مقاتل دیگر بدین موضوعات توجهی نشده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی با بیان اینکه در این کتاب یک سری فصول جانبی در نظر گرفته است که جزء مطالب اصلی مقتل و رخدادهای کربلا نیست، ابرازکرد: ذاکرین و مبلغان با سیر عزاداری گذشته و دوران ائمه اطهار آشنایی چندانی ندارند؛ بنابراین در این مجموعه سیر تاریخی عزاداری از عاشورا به بعد، به ویژه دوران ائمه اطهار، عصر غیبت و حکومت آل بویه که عزاداری عمومی عاشورا در ایران همگانی شده نیز بررسی و مشخص شده است.
وی با بیان اینکه در این مجموعه عزاداری در کشورهای مختلف به ویژه ایران و عراق نیز بررسی شده است، بیان کرد: در فصلی جداگانه به عزاداری دوران صفویه و قاجاریه و پهلوی و دوران انقلاب اسلامی در ایران پرداخته شده و محقق این فصل تاریخ عزاداری را این گونه بیان کرده که شکل عزاداری کنونی تعدیل شده عزاداری دوران صفویه است؛ همچنین تاریخچه تکیه‌ها و حسینیه‌ها نیز به دوران صفویه برمی‌گردد؛ به طور مثال در آن دوران تکیه دولتی وجود داشت که در آن تعزیه‌خوانی اجرا می‌شد و در شب یازدهم محرم در چهل مسجد، چهل شمع را روشن می‌کردند.
شرح دیدگاه‌های علما و تاریخ پژوهان به قیام امام حسین(ع) در مقتل سید الشهدا
این تاریخ پژوه اسلام با اینکه در این مجموعه به طور کامل به بررسی دیدگاه‌های متفاوت در زمینه فلسفه قیام امام حسین(ع) پرداخته شده است، گفت: در این مجموعه تمام دیدگاه‌های علما و تاریخ پژوهان مهم همچون ابن خلدون و ابن تیمیه و همچنین دیدگاه‌های مشهور درباره فلسفه رخدادهای عاشورا نقد و بررسی شده؛ اما برخی از آنها رد و برخی از مطالب آن نیز تأیید شده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: در انتهای این فصل دیدگاه امام حسین(ع) درباره انگیزه خود از قیام بررسی شده است و بدین نتیجه رسیده‌ایم که هیچ زمانی سیدالشهدا(ع) هدف و انگیزه خویش را از قیام و جنگ برای مبارزه با حکومت یزید بیان نکرده است، بلکه در سخنان ایشان احساس تکلیف و وظیفه موج می زند و سکوت را در شرایط کنونی جامعه جایز نمی‌دانند.
استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: از گروهی که شهادت امام حسین(ع) را به زبان شعر و به شکل زیبا مطرح کرده‌اند عارفان دینی هستند؛ اما آنها تنها شهادت ایشان را توصیف کرده‌اند و درباره فلسفه قیام ایشان مطلبی بیان نکرده‌اند.
این تاریخ پژوه اسلام عنوان کرد: عارفان معتقدند که روح انسان ملکوتی و بهشتی و طائر قدسی بوده و در جسم ماده محبوس شده است و در زمان مرگ روح از قفس جسم آزاد شده به اصل خویش می‌پیوندد؛ و آنها می‌گویند که شهادت سبب شد که امام حسین(ع) از قالب تنگ جسمانی و مادی رها شده و به ملکوت اعلا بپیوندد.
پاسخگویی به سؤالات و شبهات عاشورایی در مقتل سید الشهدا
وی با اینکه در یک فصل جداگانه این مجموعه به سؤالات عاشورایی هم پاسخ داده شده است، گفت: مبلغان ما در هر شهرستان برای تبلیغ عزیمت می‌کنند و با بیست سؤال پرتکرار درباره قیام امام حسین رو به رو می شوند؛ از این رو در این مجموعه جواب درست بدین سؤالات داده شده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: به طور معمول زندگی اصحاب و یاران امام حسین(ع) در کتاب‌ها جداگانه به جز مقاتل نگارش می‌شود؛ اما مخاطبان با تهیه این مجموعه از کتاب‌های دیگر بی نیاز می شوند؛ و در جلد دوم مقتل جامع سیدالشهدا (ع) به صورت علمی زندگی شهیدان و سیره کربلا و یاران امام حسین بررسی شده است.
استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: درباره زندگی نامه برخی از شهدا بیش از دو خط در منابع نیامده است ولی برای کشف نسب آنها چندین مأخذ معرفی شده است، از این رو زمانی که اسم اشخاص و نسب‌ها و ضبط صحیح از منابع تاریخی یافته و احراز می‌شد برای آنها اعراب گذاری می‌شد.
وی با بیان اینکه مقتل جامع سیدالشهدا با روش علمی و با شناخت و بررسی ۵۰۰ منبع تاریخی در طول هشت سال نگاشته شده است، گفت: پژوهشگران گروه تاریخ یکی یکی مقاتل و منابع تاریخی را بررسی کرده و بدین نتیجه رسیده‌اند که مقاتل نگاشته شده در قرن چهارم و پنجم تا قرن هفتم معتبر است، ولی از این بعد مورخان سخن تازه‌ای ندارند، از این رو مقاتل قرن یازدهم و قرن معاصر باید مستند بدان منابع باشد وگرنه از اعتبار کافی برخوردار نیستند؛ همچنان که مولا حسین کاشفی که در قرن دهم زندگی می‌کرد و در کتاب روضة الشهدا عروسی حضرت قاسم را بدون ذکر منبع آورده است؛ بنابراین این مطلب غیر قابل قبول است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: اگر برخی از جزئیات و تفاسیر رخدادهای کربلا در این مجموع بیان نشده، به دلیل بی خبری پژوهشگران گروه تاریخ از این مطالب نبوده است بلکه ما این مطالب را با روش علمی ناصحیح و نامعتبر می‌دانیم.
استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: خوشبختانه امروزه وجود امکانات چاپ و نشر و نرم افرازهای کتابخانه و دسترسی آسان به منابع ما را در نگارش این کتاب یاری کرد و اگر قرار بود این مجموعه در طول 50 سال به چاپ برسد، در کمتر از ده سال تدوین و منتشر شده است.
استقبال برخی مراجع و علمای طراز اول از مقتل سیدالشهدا
استاد حوزه و دانشگاه با اینکه این مجموعه استقبال برخی مراجع و علمای طراز اول حوزه را در پی داشته است، ابراز کرد: زمانی که جلد اول این مجموعه به صورت جزوه تدوین شد، آن را در اختیار برخی مراجع و علمای اهل قلم گذاشتیم و آنها برخی نکات را درباره این کتاب یادآوری کردند.
این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: آیت الله مصباح یزدی چندین مورد محتوایی را یادآوری کردند که در نگارش این مجموعه اعمال شود؛ همچنین آیت الله استادی بیشترین دقت نظر را در این مجموعه داشته، بسیاری نکات را یاد آوری کردند.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی ابرازکرد: آیت الله صافی گلپایگانی و آیت الله استادی گفته‌اند که ناسخ التواریخ را از اعتبار نیندازید و هرچند داری نکات ضعفی هستند اما مطالب درست و حقیقت‌ها را بیان می‌کنند؛ همچنین آیت الله مصباح یزدی بیان کرده است که در این مجموعه برخی از کتاب‌ها با عنوان «تحریف‌گستر» بیان شده که این، عبارت تندی است و بهتر است واژه «نامعتبر» را برای آنها به کار ببرید تا احترام علمای گذشته حفظ شود.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی با بیان اینکه برخی بزرگان دینی پیشنهاد خلاصه نویسی این کتاب را داده‌اند، بیان کرد: دوسال بعد از اتمام نگارش این مجموعه، پژوهشگری از گروه تاریخ مؤسسه امام خمینی (ره) گزیده مطالب مقتل این کتاب را نگارش کرده و در ۵۰۰ صفحه به چاپ رسانده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: چندین بار از خودم پرسیدم که اگر کتاب مقتل جامع سیدالشهدا چاپ شود و اگر نامی از بنده در آن برده نشود، چه احساسی به من دست خواهد داد؟ این جواب را به خودم دادم که هرگز در این باره ناراحت نخواهم شد؛ زیرا من برای مطرح شدن نام خود این کتاب را نگارش نکردم؛ بلکه انگیزه معنوی داشتم که چنین مطالبی تدوین شود و انگیزه نهایی بنده برای تدوین این مقتل به دست آوردن رضایت امام حسین(ع) بوده است.
وی با بیان اینکه مراکز علمی مختلفی از نگارش این مجموعه تقدیر و تجلیل کرده‌اند، گفت: سازمان تبلیغات اسلامی مقتل جامع سیدالشهدا را برترین کتاب دینی سال معرفی کرده است.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه ترجمه عربی مقتل سیدالشهدا در دست اقدام است، گفت: رییس دانشگاه کوفه از ما درخواست ترجمه عربی این مجموعه را کرده و چندین مترجم برای این کار معرفی شده و قرار است تا محرم سال آینده ترجمه عربی این کار تدوین و منتشر شود.
یافتن نکات ناب و جدید از واقعه کربلا هنگام تدوین مقتل سیدالشهدا
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی از یافتن نکات ناب و جدید در تدوین این مقتل خبر داد و گفت: سیر و گردش علمی در این مجموعه سبب شد که به نکات تازه و نابی در تاریخ عاشورا دست پیدا کنیم؛ مثلا در ماجرای ترور عبیدالله این زیاد در خانه هانی بن عروه بدین نتیجه رسیدیم که صاحب خانه ترور را به حضرت مسلم پیشنهاد داده و در زمانی که در این باره گفت وگو می‌کردند و هنوز به تصمیم نهایی نرسیده بودند، عبیدالله بن زیاد به خانه میزبان رسیده بود و این گونه بود که ترور این شخص صورت نگرفت؛ از این رو بقیه نقل‌ها در این زمینه صحیح نیستند.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: همچنین درباره تعداد شهدای کربلا ارقام مختلفی در مقاتل بیان شده است و ترجیح یکی از این اقوال بسیار مشکل است؛ اما در نهایت تعداد هفتاد و دو تن به دیگر اقوال ترجیح دارد؛ زیرا این تعداد شهدا را قدما و تعداد زیادی تاریخ نویسان بیان کرده‌اند و همچنین تعداد سرهای بریده در شام هفتاد و دو رأس نقل شده و این نیز قرینه‌ای بر صحت این ادعاست.
این تاریخ پژوه اسلام بیان کرد: در کتاب‌های تاریخی معروف است که شریح قاضی حکم قتل امام حسین(ع) را صادر کرده است؛ اما سند مستدلی بر این ادعا وجود ندارد؛ بلکه قراینی وجود دارد که چنین حکمی از وی صادر نشده است، زیرا شریح در زمان حکومت مختار نیز قضاوت را انجام می‌داد.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی ابراز کرد: حقیقت این ماجرا این گونه بوده که شریح قاضی در دوران حکومت امام علی (ع) فتواداده که خروج بر خلیفه قانونی ممنوع و حرام است و در زمان کنونی نیز فتوای اهل سنت همین است؛ از این رو اینجانب به طلاب جوان توصیه می‌کنم که مشروعیت خلافت یزید را باطل کنید؛ زیرا اهل سنت خلافت یزید را دارای مشروعیت می‌دانند.
پاسخگویی به شبهاتی درباره حضرت رقیه و علی اصغر در مقتل جامع سید الشهدا
وی در ادامه این جلسه به شبهات مربوط به دختر خردسال امام حسین(ع) پرداخت و گفت: در مقتل جامع سیدالشهدا برای خوانندگان پرتو افکنی علمی و تاریخی در این زمینه صورت گرفته و عماد الدین طبری از علمای قرن هفتم هجری قمری نخستین فردی بود که از دختر خردسال امام حسین(ع) در کتاب «کامل بهایی» در چهارخط یادکرده و شیخ عباس قمی نیز در «فوائد الرضویه» زندگینامه وی را شرح داده و از این نویسنده تمجید کرده است و همچنین وی در «منتهی الآمال» دقیقاً عبارت طبری را درباره این ماجرا نقل می‌کند.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی بیان کرد: بنابراین ماجرای دختر خردسال سیدالشهدا با روضه‌ای که ذاکرین می‌خوانند، چندین تفاوت دارد؛ نخست اینکه معلوم نیست اسم این دختر خردسال رقیه بوده باشد؛ دوم اینکه در روضه‌ها آن دختر سه ساله ذکر می‌شود؛ در حالی در این کتاب سن وی چهار سال بیان شده است؛ سوم اینکه مشهور است، زمانی که این دختر سر بریدة امام حسین(ع) را دید، در همان زمان فوت کرد؛ در حالی که در منبع این گونه آمده است، زمانی که سر بریده را دید، رنجور شد و چندین روز بعد این دختر خردسال فوت کرد.
وی در ادامه با اشاره به اینکه شبهاتی درباره نام و شهادت حضرت علی اصغر وجود دارد، گفت: در منابع تاریخی تا قرن پنجم نامی از علی اصغر وجود نداشته، بلکه تعبیر عبدالله رضیع به معنای عبدالله شیرخوار برای وی به کار رفته است، که در مجموعه مقتل جامع سیدالشهدا به طور مفصل در این باره شرح داده شده است.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی درباره شیوه شهادت علی اصغر(ع) هم گفت: در بیشتر مقاتل معتبر قدیمی این گونه آمده است که حضرت سیدالشهدا(ع) به خیمه‌ها مراجعه کرده و فرمودند طفل صغیر مرا بیاورید و حضرت وی را تحویل گرفتند و در این زمان تیری بر گلوی حضرت علی اصغر اصابت کرد و ایشان به شهادت رسید؛ اما در کتاب «تذکرة الخواص» مستندی از ابی مخنف مبنی بر میدان بردن طفل شیرخوار بیان شده است. و تنها از خورازمی در «مقتل الحسین(ع)» نقل شده است که امام حسین این طفل را پشت خیمه‌ها به خاک سپردند.
وی با بیان اینکه روش علمی در تمام دنیا این است که تمام نسخهای قدیمی یک کتاب را پیدا می‌کنند و آن را منبع علمی پژوهش‌های خویش قرار می‌دهند، گفت: پژوهشگری از حوزه علمیه هم تمام نسخه‌های قدیمی مقتل لهوف را به دست آورده و آنها را بررسی و نسخه اصلی را منتشر کرده است.
استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به بررسی شبهات مربوط کتاب لهوف پرداخت و گفت: سید ابن طاووس از بزرگان علمای قرن خویش بوده و هیچ زمانی بدون منبع و مأخذ مطلبی را نقل نکرده است، منتها وی کتاب لهوف را به عنوان مقتل نگارش نکرده است و خود در مقدمه کتاب خویش چنین آورده است که بعد از اینکه کتاب «مصباح الزائر» را درباره آداب زیارت نوشتام در صدد برآمدم که مقتلی برای زائران نگارش کنم تا آن را مطالعه کنند.
حجت الاسلام والمسلمین پیشوایی با بیان اینکه در حد توان از احادیث و روایات اهل‌بیت درباره رخدادهای کربلا در تدوین مقتل سیدالشهدا بهره گرفته شده است، گفت: همانند اینکه مرحوم صدوق روایت‌های مربوط به مقتل را در کتاب‌های خویش آورده است؛ در چندین باب «امالی صدوق» هم مطالب مربوط به امام حسین (ع) آمده است که در این مجموعه بدان‌ها نیز توجه شده است.
نقد و بررسی کتاب «تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء» با حضور اساتید و فضلا و همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محسن رنجبر ارائه‌دهنده بحث و از نویسندگان این مقتل و همچنین ناقدین: آیتﷲ محمدهادی یوسفی غروی و دکتر محمد اسفندیاری در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار گردید. در ادامه، مشروح اولین کرسی از نظر شما می‌گذرد
حجت‌الاسلام والمسلمین رنجبر
این مقتل شامل دو جلد و هرکدام از مجلدات شامل چهار بخش است. نگارش این دو جلد یازده سال طول کشیده است که البته این طولانی‌شدن، دلایل خودش را دارد و اکنون مجال پرداختن به آن نیست. نکته‌ای که باید درباره چرایی نگارش این مقتل (با وجود کتب متعدد از قیام سیدالشهدا(ع)، اهداف آن و… در مجامع علمی، به‌ویژه کتب متعدد در حوزه عاشوراپژوهشی خصوصاً در دهه‌های اخیر) گفته شود، این است که اصل نگارش مقتل در دهه هشتاد توسط استاد حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی در گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی پیشنهاد داده شد. با توجه به مدیریت استاد در این گروه، ایشان چند طرح دادند که یکی از آنها نگارش مقتل جامع و تاریخ عاشورا بر اساس معیارهای مقبول تاریخ‌نگاری بود. بعد از آغاز و انجام این پژوهش مشکلاتی پیش روی ما قرار داشت؛ از جمله کمی عِده و عُده بود. همچنین ارسال نسخه به اعلام و بزرگان جهت اعلام نظر و مشورت (که بزرگان نقطه نظراتی داشتند که ما نیز اعمال کردیم) و ایضاً فرایند ویرایش و نشر و… که همگی باعث شد سرعت کار کمی کند شود.
طرح روی جلد کتاب «تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء»
هربخش کتاب خودش چند فصل را دربر می‌گیرد. مباحث بسیار بکری در این کتاب داریم. از بخش سوم، تاریخ قیام شروع می‌شود؛ این بخش به حوادث قیام و حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا ورود به کربلا می‌پردازد. سعی شده است جلد اول تا پایان حوادث و وقایع کربلا را در برگیرد. حوادث بعد از واقعه، از جمله حوادثی که در مسیر بازگشت به شام و کوفه اتفاق افتاده، همگی در جلد دوم است. بحث‌های پیامدهای تکوینی این واقعه نیز در همین مجلد است. البته قرار بود مباحث را در نُه فصل بیاوریم و همگی در جلد اول باشد؛ اما بعد از جلسات متعدد قرار شد برخی را در جلد دوم بیاوریم؛ از جمله بحث تاریخچه عزاداری که بر اساس نظرخواهی و مشورت‌سنجی در جلد دوم قرار گرفت و از جمله نقش یاران که در جلد دوم آمده است.
ویژگی‌های مقتل
از ویژگی‌های این مقتل این است که تلاش شده تا از منابع و مآخذِ تا قرن هفتم بسیار استفاده شود؛ زیرا منابع اولیه و کهن‌تر، قابل اعتمادترند. از منابع قرن هشتم و نهم به بعد که کمتر قابل اعتماد بوده، استفاده نشده است.
ویژگی بعدی این است که سیری جامع در مقتل‌نگاری نیز صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای که مخاطبین این مقتل که مبلغین جوان و روحانیون هستند با خواندن آن، تقریباً بی‌نیاز باشند؛ البته نمی‌گوییم تمام مقاتل را کنار بگذارند؛ اما به‌هرحال سعی شده مقتل جامعی باشد. بنابراین ویژگی دوم این است که پیشینه‌ی این کار را به مخاطب ارائه می‌دهد و برای این‌کار فهرستی از مقاتل تا قرن هفتم ارائه شده است. البته ممکن است همگی مقتل نباشند و برخی صرفاً تاریخ‌نگاری باشند؛ اما سعی شده هر مقتلی که بوده آورده شود. بنابراین فهرست جامع از آثار موجود و آثاری که دیگر فقط نامی از آنها باقی مانده، آورده شده است؛ به همراه معرفی مهم‌ترین آثار تحریف‌گستر و تحریف‌گری که از عصر صفویه در حوزه مقتل‌نگاری وارد شده است.
ذکر این نکته ضروری است که ما در نمونه‌هایی که ذکر کردیم، اساساً به‌دنبال نقد و بررسی نبودیم و سعی کردیم رویکرد اثباتی داشته باشیم. البته گزارش‌های مشهور، در پاورقی ذکر شده‌اند.
ویژگی دیگر این است که در بحث چرایی و فلسفه قیام که مخصوصاً در دهه‌های اخیر به آن دامن زده شده است، ما به سراغ سخنان رهبر این قیام یعنی امام حسین(ع) رفتیم تا ببینیم هدف حضرت از قیامش چه بوده و آن را تحلیل کردیم. بنابراین سعی شده تمامی کلمات و بیانات حضرت که مشتمل بر هدف قیام است بیان شود. در کنار این، به دیدگاه‌های مختلف نیز رسیدیم.
با وجود همه تلاش‌ها به‌نظر می‌رسد در ویراست دوم، باید برخی اشکالات به‌حق نیز برطرف شود.
آیتﷲ یوسفی غروی
اگر مقتل امام حسین(ع) مرحوم سید عبدالرّزاق بن محمد موسوی مُقَرَّم نجفی (مقتل الحسین او حدیث کربلاء) را آخرین مقتل حوزه نجف بدانیم، این مقتل را نیز باید آخرین مقتل تحقیقی حوزه قم بنامیم. طبیعتاً بحث و تحقیق در این حوزه دشواری‌های خود را دارد؛ زیرا در برخی حوزه‌های اعتقادی باید با دقت وارد شد؛ کمااین‌که نظر مراجع بزرگوار نیز بر این بود و برخی ناقد این قضیه بودند و معتقد بودند چیزی که موجب وهن عقاید شود نباید بیان شود؛ به‌ویژه آن‌چه که شهرت دارد در بین مردم و بالتبع کنکاش و تحقیق در این زمینه‌ها باید بادقت باشد. البته این کتاب، اثر تحقیقی است و به ملاکات تحقیق عمل شده است.
بنده با توجه به سابقه‌ی تحقیق بیست‌ساله‌‌ای که بر روی مقتل ابی مخنف کرده‌ام، اعتقاد دارم اینکه گفته شود به فلان‌چیز دست نزنید و تحقیق نکنید چون چیزی از آن نمی‌ماند، این‌گونه نیست؛ بلکه بنده انگیزه‌ام از نوشتن وقعة الطف لابی مخنف این بود که دقت تاریخی کنم و اثبات کنم اگر بر روی مواضع تاریخی تحقیق کنیم، مطالب بسیار معتبر و با کیفیت بسیار خوب به‌دست می‌آید؛ اگرچه کمیت کمتر شود. بنابراین نباید به‌گونه‌ای باشد که به‌دنبال حجم باشیم؛ باید به‌دنبال تحقیق کیفی باشیم.
دکتر محمد اسفندیاری (ناقد)(اسلام‌پژوه و تاریخ‌نگار)
کتاب، کتاب نفیسی است و بنده سومین جلسه‌ای که است که به‌عنوان ناقد در آن شرکت می‌کنم و این نشان‌دهنده اهمیت کتاب است. این کتاب در جشنواره دعبل خزاعی به‌عنوان کتاب سال انتخاب شد و بنده نیز امتیاز بسیار بالایی به آن دادم و در یک کتاب‌شناسی که داشتم، صد کتاب مقتل را ذکر کردم؛ از جمله این کتاب.
اگر بخواهیم پیشینه‌ای برای این کتاب ذکر کنیم، می‌توانیم به نفس‌المهوم محدث قمی و مقتل‌الحسین مقرم اشاره کنیم؛ اما وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم دو دنیای متفاوت است. البته نمی‌گویم ضد یکدیگر هستند؛ نفس‌المهوم آخرین مقتل کلاسیک است و مقاتل بعدی همگی با دیدگاه‌های جدید نوشته شده است.
از ویژگی‌های این کتاب، به‌کار گرفتن عقل و خرد جمعی در تدوین آن است. ویژگی دیگر این است که افراد بسیاری کتاب را دیدند و دلسوزانه نقد و بررسی کردند؛ بنابراین کتاب چکش‌کاری و صیقل داده شده است.
با همه اهمیت کتاب نفس‌المهموم، نمی‌توانید آن را به‌دست خواننده و نسل جوان امروزی بدهید؛ زیرا شبهات گوناگونی برایش پدید می‌آید. ما نیاز داشتیم نفس‌المهموم و مقتل‌الحسینِ ویژه‌ی عصر خودمان را داشته باشیم؛ این کتاب چنین چیزی است.
نقدها
فصلی از کتاب، تقریباً کتاب‌شناسی مقتل‌ها و بررسی مقایسه‌ای است که لازم نبوده است در این کتاب بیاید؛ زیرا این کتاب مقتل است؛ نه کتاب‌شناسی؛ نهایتاً یک پیشینه مختصر باید ارائه می‌شد.
در فصل دیگری؛ سیر تاریخی عزاداری از دوره‌های متقدم تاریخ تا زمان رضا‌شاه آورده شده که به مقتل ارتباطی ندارد. آن‌چه اهمیت دارد این است که شما باید درباره امام حسین(ع) مطلب بنویسید؛ نه پیرامون وی. وقتی عنوان کتاب قیام و مقتل است، عزاداری جایش این‌جا نیست. می‌شود ربط داد؛ اما باید فصل‌ها و ابواب ربط وثیق به یکدیگر داشته باشند. دکتر زرین‌کوب می‌گوید: اصل مهم در نوشتن این است که بدانید چه را نباید بنویسید.
در فصلی که به ریشه‌های سیاسی اجتماعی و فرهنگی قیام امام‌حسین(ع) می‌پردازد، باید به اختلاف قبیله‌ای بنی‌امیه و بنی‌هاشم بیشتر پرداخته و دربارهی آنها بیشتر مناقشه شود.
تاریخ ما، تاریخ مذکر است و در هر کتابی مذکر حضور داشته است. اما در تاریخ اسلام، از عجایب آن است که تاریخ مذکر نیست و زنان نقش بسیاری داشتند (مانند حضرت خدیجه، حضرت فاطمه و حضرت زینب سلام ﷲ علیهم). در تاریخ عاشورا نقش دوم را حضرت زینب(س) به‌عهده داشت؛ اما یک فصل این کتاب تداوم نهضت حسینی به رهبری امام سجاد(ع) است؛ در حالی‌که باید نوشته می‌شد به رهبری حضرت زینب(س). گواه تاریخ این است که تداوم نهضت توسط حضرت زینب(س) بود.
در بخش حوادث خارق‌العاده و پیامدهای تکوینی بعد از شهادت، مواردی نظیر اینکه خورشید را خون گرفت، زیر سنگ خون فوران کرد و… که در منابع شیعه و اهل سنت زیاد آمده است، باید دقیق‌تر بررسی می‌شد؛ زیرا اثبات آنها با معیارهای علمی کمی سخت است.
معرفی اجمالی کتاب
تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)؛ تعداد مجلدات: ۲؛ مؤلف: گروهی از تاریخ‌پژوهشان زیر نظر حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی؛ ناشر: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
این کتاب ارائه‌دهنده گزارش جامع و مستندی از تاریخ قیام عاشورا برای عموم علاقه‌مندان به تاریخ کربلا به‌ویژه طلاب و خطباست. این مقتل با تأکید بر منابع موجود تا پیش از قرن هفتم نوشته شده است؛ زیرا با بررسی‌های انجام‌شده از سوی محققان، در موضوع قیام سیدالشهدا(ع) تنها گزارش‌های منابعی که تا قرن هفتم به نگارش درآمده‌اند، قابل اتکا و اعتمادند و منابع پس از آن، گزارش‌های چندان معتبری را شامل نمی‌شوند.
جلد اول این کتاب شامل چهار بخش اصلی است: سیری در مقتل نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر؛ امام حسین(ع) و معاویه؛ نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین(ع) به کربلا؛ امام حسین(ع) در کربلا.
برخی از عناوین جلد دوم نیز عبارتند از : حوادث پس از عاشورا، اهل بیت(ع) در مسیر شام، تداوم نهضت حسینی به رهبری امام سجاد(ع)، پیامدهای قیام عاشورا، مباحث پیرامونی نهضت عاشورا، پژوهشی در اربعین سیدالشهدا(ع)و… .
از ویژگی‌های این اثر، مباحثی است که مقتل‌های پیشین کمتر بدان پرداخته‌اند؛ مانند: پاسخ به پرسش‌های مربوط به تاریخ عاشورا؛ ریشه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی واقعه‌ی عاشورا؛ بحث تاریخی دربارهی اربعین و بازگشت اهل بیت(ع) از شام و… .
در بخش کتابنامۀ انتهای کتاب، نام ۵۴۴ عنوان کتاب قدیم و جدید و ۱۵ مقاله دیده می‌شود.
