سیری در آثار علمی شهید آیت الله مصطفی خمینی (قدس سره)؛دیدگاه او درباره شورای فتوا/محمد کاظم تقوی

 علما و متفکرانی که با آیت الله شهید سید مصطفی خمینی معاشر و معاصر بودند، بر «عمق فکری، ذکاوت و حافظه قوی» آن عالم جامع و محقق ژرف نگر تأکید دارند. فرزندی که هم از نظر فقه، هم از نظر اصول، هم از نظر فلسفه و هم از نظر تفسیر، نمایانگر شخصیت علمی پدر بود (خاطرات آیت الله سبحانی، یادها و یادمان‌ها، ج 1، ص 85 و 87)

سید مصطفی پس از آنکه کلاس ششم را به اتمام رساند، تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد و پس از گذراندن مرحله مقدماتی و فراگیری ادبیات عرب و سطح، فقه، اصول و فلسفه، در دروس عالی از محضر حضرات آیات سید محمد محقق داماد، سید محمد حجت، سید حسین بروجردی[آیت الله العظمی بروجردی] و امام خمینی استفاده کرد.

فرزند فاضل امام، علاوه بر فراگیری علوم مختلف و نیل به مراتب عالی این علوم، مدرسی توانا و مؤلفی پرکار با کارنامه‌ای افتخارآمیز است.

آیت الله سید مصطفی در زمینه فقه، اصول، تفسیر و فلسفه، آثار فاخری از خود برجای گذاشته است. گرچه متأسفانه بخشی از تألیفات این شهید عزیز ، مفقود شده و خبری از آنها در دست نمی‌باشد؛ اما ده‌ها جلد از آثار او در رشته‌های گوناگون در اختیار جامعه علمی قرار گرفته است.

در این یادداشت کوتاه، به معرفی کتاب‌های این شهید سعید پرداخته می‌شود؛ اما پیشاپیش باید یادآوری شود که او از جمله علمای موفق و پرتألیفی بوده که با عمر کوتاه، موفق به برجای گذاشتن چنین میراث ماندگار علمی شده است. از این حیث باید او را در کنار فقهای بزرگی مانند شهید اول و شهید ثانی قرار داد.

کتاب‌های مفقوده:

1- القواعد الحکمیه؛ کتابی که بسیاری از مباحث فلسفی و منطقی در آن گردآوری شده بود.

2- رساله لاتعاد؛ رساله‌ای مفصل در موضوع لاتعاد از مباحث مهم مربوط به نماز.

3- الخلل فی الصلوة؛ این کتاب غیر از آن چیزی است که در این موضوع در نجف نوشته شده و در ضمن کتاب‌های چاپ شده قرار گرفته است.

4- المختصر النافع فی علم الاصول؛ این کتاب را به موازات تدریس اولین دوره خارج اصول در قم نوشته است.

5- رساله‌ای در موضوع قاعده لاضرر (مربوط به قواعد فقهیه)

6- رساله‌ای دربار حدیث رفع (مربوط به علم اصول)

7- رساله‌ای درباره علم اجمالی که در قیطریه به هنگام اقامت اجباری ـ شبه حبس ـ نوشته شده است.

8- کتاب الاجارة؛ دو جلد

9- المکاسب المحرمة؛ که یک جلد از کتاب فقهی بزرگ او با عنوان «تحریرات فی الفقه» بوده است.

10- یک جلد از مباحث بیع و دو جلد از مباحث خیارات؛ که قسمت‌هایی از این بخش‌ها در دست بوده و چاپ شده است.

11- رساله‌ای در موضوع علم باری (در علم کلام)

12- رساله‌ای در رد کتاب «الهیئة و الاسلام».

13- رساله‌ای در موضوع قضای نمازها

14- الفوائد الرجالیه (در علم رجال)

15- الاجتهاد والتقلید؛ که کتاب مفصلی در موضوع خود بوده است.

16- کتاب الصلاة؛ ظاهرا این کتاب هم جزئی از کتاب بزرگ فقهی او تحت عنوان «تحریرات فی الفقه» بوده؛ چراکه در بحث‌های «اوقات الصلاة»، «مکان المصلی»، «صلاة المسافر»، «القضاء عن الولی»، «صلاة الجماعة» و «الاذان و الاقامه» به نوشتن آن تصریح کرده است.

17- رساله‌ای در موضوع سرقفلی

تعلیقات:

آیت الله شهید سید مصطفی خمینی (طاب ثراه) علاوه بر کتاب‌های متعدد، موفق به نوشتن تعلیقات فراوان بر بعضی از کتاب‌ها شد که متأسفانه بعضی از آنها نیز مفقود می‌باشد؛ تعلیقه بر تعدادی از کتاب‌های ادبی، فقهی، رجالی، فلسفی و عرفانی:

1- تعلیقه بر کتاب شرح الرضی علی الکافیه

2- حاشیه بر خاتمه کتاب مستدرک الوسائل

3- تعلیقه بر کتاب مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی

کتاب‌های چاپ شده:

در این قسمت، نخست فهرست‌واره‌ای از کتاب‌های ایشان آورده می‌شود، آنگاه توضیحاتی و نکاتی از لابه‌لای بعضی از آثار ارزشمندشان تقدیم می‌گردد:

1- تفسیر القرآن الکریم؛ در پنج جلد

2- تحریرات فی الاصول؛ در هشت جلد

3- تعلیقات علی الحکمة المتعالیه؛ دو جلد در یک مجلد

4- مستند تحریرالوسیله؛ یک جلد

5- تحریر العروة الوثقی؛ یک جلد

6- تعلیقه علی العروة الوثقی؛ یک جلد

7- دروس الاعلام و نقدها؛ 29 درس از درس‌های اساتید بزرگ حوزه علمیه نجف اشرف و نقد و بررسی آنها

8- العوائد والفوائد؛ مجموعا 20 مطلب کوتاه که در بورسای ترکیه در حال تبعید آنها را نوشته است.

9- ولایة الفقیه؛ که جزئی از کتاب البیع می‌باشد که بعضی از جلدهای آن مفقود و بعضی دیگر چاپ شده است.

10- الطهارة؛ دو جلد

11- الواجبات فی الصلاة

12- الخلل فی الصلوة

13- الصوم

14- کتاب البیع؛ سه جلد

15- کتاب الخیارات؛ جلدهای سوم و چهارم که جلدهای اول و دوم آن مفقود می‌باشد.

پس از شمارش عناوین تألیفات عالم جامع و محقق متتبع شهید حاج آقا مصطفی خمینی (قدس سره)، جا دارد تعبیرات و توصیفات هم‌درس و هم‌مباحثه او، «مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی» (قدس سره) که به عنوان مقدمه بر آثار دوست شهید خود نوشت، نقل شود:

«او جامع علوم عقلی و نقلی بود و عالم در فقه و اصول بوده و در شخصیت او شدت استعداد با قوت  حافظه جمع شده بود. کتاب‌های او مشتمل بر تحقیقات و تدقیقات عمیق می‌باشد که جویندگان علم و محققین از آن بی‌نیاز نمی‌باشند.» (کتاب الطهارة؛ جلد یک، صفحه یک)

مفسری گمنام

سید مصطفی، تنها فقیه و اصولی نبود؛ بلکه مفسری محقق و مبتکر نیز بوده است. او در اقدامی ابتکاری علاوه بر تدریس درس تفسیر در حوزه علمیه نجف، اقدام به تألیف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» نموده که گرچه پنج جلد از آن چاپ شده و در دسترس می‌باشد؛ ولی متأسفانه این طرح عظیم در قدم‌های اولیه خود و در حالی که مفسر بزرگوار تا آیه 46 سوره بقره را تفسیر کرده بود، با شهادت غمبارش متوقف شد.

شیوه ابتکاری و بی‌نظیر شهید سید مصطفی خمینی در این تفسیر، این است که ذیل هر آیه از آیات قرآن کریم، هر نوع استفاده یا بحث متناسب و مربوط به واژگان و ترکیبات آن مطرح و بررسی می‌گردد.

یعنی هر آنچه که در آیه به علوم لغت، صرف، نحو و اعراب، معانی، علم البلاغه، تجوید و قرائت، تاریخ و شأن نزول آیات، فلسفه، اصول فقه، فقه، کلام، علم الاسماء و عرفان، علم حروف و اعداد، علم اوفاق و اخلاق و موعظه و نصیحت، مربوط می‌شود و قابل استفاده از آیات قرآن کریم می‌باشد، مورد بحث و تحقیق ایشان قرار گرفته است.

شهید سید مصطفی خمینی در آثار علمی خود، نظریات و دیدگاه‌های بزرگان هر رشته و علمی را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و با حریت و انصاف، به اظهارنظر می‌پردازد و به هیچ عنوان روحیه تقلیدی ندارد؛ بلکه روح تحقیق و آزاداندیشی در سراسر مباحث علمی او جاری است. با این وصف، گرچه در مواردی نظریه‌های امام خمینی را مورد بررسی و نقد قرار می‌دهد ولی در موارد متعددی روشن است که به عمق مبانی و دیدگاه‌های امام رسیده و به شرح و بسط آنها می‌پردازد.

او از امام با تعبیرات زیر یاد می‌کند:

«الوالد المحقق مدظله»، «الوالد العلامة»، «النحریر الاکبر والعالم الاعظم والمبتکر المفخّم»، «المحقق الفحص النحریر فی الفن الوالد المعظم الجلیل مدظله العالی»، «الاستاد الملاذ الوالد الممتاز فی کلیة العلوم التدوینیه»، «الوالد المحقق العارف برموز الکتاب و بعض الاسرار».

روحیه تحقیق و آزاداندیشی سید مصطفی را باید در رساله کم‌حجم و پرنکته «الفوائد والعوائد» و «دروس الاعلام و نقدها» به نظاره نشست.

او به ویژه در حوزه علمیه نجف بسیار پرکار و پرتحرک بود و علاوه بر تدریس و تألیف بسیاری از آثار علمی خود و حضور مرتب در درس امام خمینی، مدتی به درس‌های اساتید بزرگ  و اعلام حوزه نجف می‌رفت و علاوه بر نوشتن مباحث مطرح شده، به نقد و بررسی آنها اقدام می‌کرد.

شورای فتوا

آیت الله سید مصطفی خمینی در فایده نهم از عوائد و فوائد ـ که روز شنبه بیست و دوم جمادی الاولی در بورسا نوشته و حتی متذکر شده که در حالی که پدرم خوابیده من این مطلب را نوشتم ـ بر این نظر است که:

«حجت‌های عقلانی به اختلاف زمان‌ها و محیط ها و مکان‌ها تفاوت دارد و چیزی که در گذشته حجت شمرده می‌شد، در این عصر دیگر حجت قلمداد نمی‌گردد.

امروزه بنای عقلا و عادت اقوام و ملل، پس از آنکه دریافتند تلاش فردی در علوم و فنون منجر به خلاف واقع می‌شود و رسیدن به نظرات متضاد و تغییر زود به زود دیدگاه‌ها می‌گردد، بنابراین گذاشتند که به صورت مکتوب و یا حضوری، مسائل را جمعی بررسی کنند تا حق و حقیقت برایشان ظاهر شود. عقلا، افراد تک‌رو را سرزنش می‌کنند و چه بسا آنها را به واسطه خطاهای زیاد و غلط های بسیار، از مجانین به حساب می‌آورند.

بر این اساس، در مسائل پیچیده و نظری، برای هیچ یک از مجتهدین بزرگوار و محققین بزرگ جایز نیست به تنهایی و فردی اظهارنظر نمایند؛ به خصوص در مسائل فرعی و فقهی که مستند آنها روایاتی است که به خاطر دوری از زمان صدور روایات، روایات باطل و نادرست هم به آنها قاطی شده و کار را دشوار کرده است.

بر مجتهدین واجب است با یکدیگر تبادل افکار کرده و پیرامون مسائل پیچیده و جهاتی که موجب اختلاف دیدگاهها شده به بحث و بررسی جمعی بنشینند تا حجت صحیح داشته باشند؛ و الا حجت پروردگار بر آنها قاطع خواهد بود و در پیشگاه او عذری نخواهند داشت؛ چراکه دلیل لفظی مبنی بر درستی روش اجتهاد فردی برای کشف واقعیات از آیات و روایات ندارند.

البته اگر به  نظر واحد نرسیدند، هر کس حق دارد نظر خود را اظهار کند. گواه لزوم این روش، سیره عقلا در مسائل فنی و علمی جدید مانند دانش پزشکی و امثال آن است.»

هدف، ذکر همه مباحث شهید سید مصطفی خمینی در این مسئله نبوده، بلکه تنها اشاره به بعضی از دیدگاه‌های راهگشار و بن بست شکن اوست که اگر فضلا و محققان حوزه‌های علمیه در آثار پرتعداد و تحقیقی او تأمل نمایند، دستاوردهای ارزشمندی خواهند داشت.

او در مسائل اجتهادی به سیر تاریخی مسائل اهمیت می‌دهد. (تحریرات فی الاصول، ج 3، ص 371) و به بهره‌گیری از دیدگاه کارشناسان اهتمام دارد (همان، ص 697 – 696) و به شریعت سهله بودن اسلام و توجه به اصل سهولت را در اجتهاد لازم می‌داند. (همان، ص 120، ص 688، ص 582)

باشد که با مراجعه عالمان و دانشوران به آثار علمی ارزشمند این عالم شهید و گمنام و استخراج گوهرهای علمی از آنها و تأسی به جهاد علمی و سیره تحقیقی او، گامی مؤثر در پیشبرد علوم دینی و آراسته شدن جان و جامعه خود به آموزه‌های اسلامی برداریم و در پرتو معارف و احکام الهی، سلوکی منتهی به سعادت دنیا و آخرت داشته باشیم. 

+