1150 ترجمه از قرآن به زبان فارسی انجام شده‌است / دغدغه مترجمان از مقایسه ترجمه‌ها کشف می‌شود

 

از راست: فرزان سجودی، آذرتاش آذرنوش، احمد پاکتچی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سی‌وهفتمین نشست خانه نقد کتاب، به بررسی و نقد کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» اثر دکتر احمد پاکتچی ــ عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) ــ ششم خرداد 1394 با حضور نویسنده کتاب، دکتر آذرتاش آذرنوش ــ محقق ادبیات عرب و استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران ــ و دکتر فرزان سجودی ــ دانشیار گروه نمایش دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران ــ در سرای اهل قلم مؤسسه خانه کتاب برگزار شد.

با انبوهی از ترجمه قرآن مواجهیم
دکتر آذرتاش آذرنوش در ابتدای این نشست گفت: کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» برای مخاطب عام و عادی نوشته نشده است و این عیب بزرگ کتاب به عبارتی حسن آن است زیرا ذهنی فعال می‌تواند از عهده خواندن آن برآید.

این استاد ادبیات عرب درباره چگونگی ترجمه قرآن اظهار کرد: ترجمه‌هایی بسیار از قرآن به زبان فارسی یافت می‌شود اما سؤالی که پیش می‌آید این است که چه نیازی به این تعداد ترجمه قرآن داریم؟ در اصل، این تعداد ترجمه دردی از ما دوا نمی‌کند چون پایه‌ریزی درستی ندارد. برای ترجمه مناسب قرآن باید مفاهیم قرآنی درک شود.

این چهره ماندگار ادبیات عرب ادامه داد: دردسر ترجمه، دردسر کهنه‌ای است. کار ترجمه‌پژوهی قرآن از بیست سال گذشته در کشور آغاز شده است، پیش از آن مقالات جدی در این‌باره نوشته نشده بود. وقتی که قصد تألیف کتاب «تاریخ ترجمه‌های قرآنی» را داشتم، هیچ منبعی برای تکمیل کارم در دسترسم نبود.

آذرنوش ادامه داد: نویسنده کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» در حدود 850 ترجمه قرآن به زبان فارسی تا پیش از انقلاب را برای خوانندگان فهرست کرده است که البته فکر می‌کنم بخشی از قرآن‌های ترجمه شده به زبان فارسی در کشورهایی مانند تاجیکستان و قرقیزستان پنهان مانده است. در سال‌های بعد از انقلاب، دچار یک انفجار ثانوی در ترجمه قرآن به زبان فارسی شدیم و عربی‌دان‌ها و مترجمان به ترجمه قرآن روی آوردند و بیش از سیصد عنوان قرآن از سوی آنها ترجمه شد. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اگر ترجمه نخستین قرآن به زبان فارسی به نیاز مخاطبان پاسخ داده است، چه نیازی به ترجمه دوم و سوم و ... بوده است؟

این نویسنده در ادامه این نشست به دغدغه مترجمان قرآن نیز پرداخت و گفت: دغدغه مترجمان از مقایسه ترجمه‌ها کشف می‌شود. ترجمه‌ها شبیه هم هستند و تنها بخش کوچکی از کلمات با یکدیگر فرق دارند و هیچ تمایزی بین آنها وجود ندارد.

وی با تأکید بر درک مفاهیم و کلمات قرآنی در ترجمه آن افزود: برخی کلمات مانند «محراب» و «مسجد» در ترجمه‌ها معنای دقیقی ندارند و باید ریشه‌های آنان بررسی شود. همچنین برخی کلمات سوره‌های پایانی قرآن که اغلب کوچک هستند نیز شفاف نیستند.

آذرنوش در ادامه سخنان خود به کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» اشاره کرد و گفت: بسیار خوشحالم که دغدغه من از سوی پژوهشگران دیگر نیز در حال پیگیری است. از مطالعه این کتاب بی‌نهایت لذت بردم. اعتقاد دارم باید کار بررسی ترجمه‌شناسی قرآن ادامه پیدا کند تا چارچوبی در این‌ باره به دست بیاید. همچنین نویسنده باید مسائل پیچیده‌ای را که مطرح کرده است، ادامه دهد.

مدیر بخش ادبیات عرب در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: این کتاب را همه کس نمی‌تواند بخواند. معلومات فشرده‌ای در آن انباشته شده است که تنها مخاطب حرفه‌ای می‌تواند از عهده مطالعه آن بربیاید.

وی نویسنده این کتاب را فردی ماهر در اصطلاح‌سازی معرفی کرد و گفت: پاکتچی ــ نویسنده این کتاب ــ توانایی کلمه‌سازی و اصطلاح‌سازی دارد که با انجام این کار می‌تواند کار مطالعه آن برای مخاطبان عادی را میسر سازد.

آذرنوش به تحریکات احساسی برخی از سوره‌های قرآنی نیز پرداخت و اظهار کرد: در برخی سوره‌های قرآنی به جای درگیر شدن عقل، احساس خواننده به جوش می‌آید.

وی به ترجمه جمعی قرآن نیز پرداخت و افزود: به نظر من برای جلوگیری از ترجمه‌ها و تشتت در ترجمه قرآن به زبان فارسی باید جمعی از متخصصان که شامل لغت‌شناسان باستان‌شناس و متخصصان زبان‌های سامی باشند، دست به ترجمه قرآن بزنند تا ریشه کلمات برای ترجمه درست و اصولی آشکار شود.

کتابی ارزشمند در سایه منابع دست‌اول
دکتر فرزان سجودی، زبان‌شناس و دانشیار گروه نمایش دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران دیگر سخنران این نشست بود. وی درباره کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» گفت: نویسنده، کتاب را با وسواس، دقت و پاکیزگی نگاشته، برای تألیف از منابع بسیار سودمندی بهره برده و در عین حال ترجمه‌های بسیاری از قرآن را از نظر گذرانده و از یک چارچوب نظری مشخص و زبان‌شناختی برخوردار بوده است.

سجودی ادامه داد: وی در تألیف این کتاب مطالعات زبان‌شناسی، سطح واژه و تبعات سطح واژه ــ که شامل فنون بلاغی و سطح معنی‌شناسی است ــ را بررسی کرده و دست آخر کتابی ارزشمند را به چاپ رسانده است.

این نشانه‌شناس ادامه داد: اگر در ترجمه قرآن، احساس را مبنا قرار دهیم، باید بگوییم مترجم هم می‌تواند دچار احساس شود. پس تکلیف احساس در ترجمه قرآن چه می‌شود؟

وی با بیان این‌که ترجمه متن نمی‌تواند برابر با اصل آن باشد، اظهار کرد: ترجمه، جعبه ابزار نیست. هر زبانی انباشته فرهنگی و اجتماعی خود را دارد و از عبارات، بنا به همان انباشته‌های فکری خود برداشت می‌کند. برخورد با ترجمه قرآن دیگر برخورد با ترجمه 500 سال پیش نیست، زیرا افق‌های بینامتنی بسیاری در افق تفسیری از قرآن گشوده می‌شود. متن به‌ طور اعم و متن قرآن به‌طور خاص در معرض خوانش‌های جدید است چون افق‌های تفسیری دگرگون می‌شود. در کل، ترجمه نوعی خواندن است. هیچ روزی نمی‌توانیم به این نتیجه برسیم که فلان ترجمه از قرآن، ترجمه بی‌عیب و نقصی است.

سجودی از تألیف جلد دوم این اثر با رویکرد تفاوت‌ها و گفتمان‌های فرهنگی از سوی مؤلف خبر داد و گفت: نویسنده در جلد دوم این اثر به تأثیر تفاوت‌های فرهنگی در ترجمه‌های قرآنی و تفاوت‌های گفتمانی خواهد پرداخت که چرا یک نهاد می‌تواند از منابع مالی و اجتماعی خود برای ترجمه‌های متعدد استفاده کند.

این نشانه‌شناس به تبعات گفتمانی در ترجمه قرآن نیز پرداخت و افزود: برداشت چندگانه از برخی لغت‌ها در حوزه‌های اجتماعی مختلف، کاری است که باید در تبعات گفتمانی مورد بررسی قرار بگیرد زیرا قومی براساس همین آیات، دسته دسته انسان‌ها را می‌کشد. چرا؟ چون مجوز عمل خود را با تفسیر خود از لغت و آیه قرآنی گرفته‌ است.

سجودی در ادامه نشست، ترجمه را فعالیتی دیالوگی دانست و ادامه داد: در گذشته بر این باور بودند که ترجمه رابطه بین متن و مترجم است اما در دنیای کنونی بر این باورند که ترجمه پل بین دو فرهنگ است.
 
درصدد پیوند ترجمه‌شناسی به زبان‌شناسی هستم
دکتر احمد پاکتچی، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) و دین‌شناس به‌عنوان مؤلف «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» درباره کتاب گفت: منشأ تألیف این کتاب در دغدغه‌های کاری من بوده است. به‌عنوان کسی که بیشتر در فضاهای قرآنی هستم، با مساله‌ای به نام ترجمه قرآن روبه‌رو بوده‌ام. در مباحث زبان‌شناسی الگوهایی برای ترجمه داریم. قصد من انجام کاری میان‌رشته‌ای بود و هدفم از تألیف این کتاب این است که ترجمه‌های قرآنی را به مباحث ترجمه‌شناسی در مطالعات زبان‌شناسی پیوند دهم.

این نویسنده ادامه داد: هزینه‌هایی زیاد برای ترجمه‌های قرآنی صرف می‌شود. نمی‌توان به ترجمه قرآن «نه» گفت، زیرا ممکن است ترجمه‌های قبلی دارای نقص باشند. همچنین نمی‌توان به آن «بله» گفت، زیرا بسیاری از منابع مالی مسلمین صرف این ترجمه‌ها می‌شود.

وی به کار پژوهشی رودی پارت ــ اسلام‌شناس آلمانی ــ اشاره کرد و گفت: این مستشرق که ترجمه‌های زیادی از قرآن را انجام داده، اعتقاد داشته که در پی ایجاد یک دستگاه انتقادی است تا ترجمه‌های قرآن را ارزیابی کند. این جمله، انگیزه بسیار خوبی برای من بود تا کار تألیف این کتاب را آغاز کنم.

پاکتچی به مسیر تألیف کتاب «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» پرداخت و افزود: در این کتاب ابتدا ویژگی‌های عمومی ترجمه، سپس ویژ‌گی‌های ترجمه کتاب‌های دینی و مقدس و در مرحله سوم اختصاصات قرآن را بررسی کرده‌ام. تک‌تک بخش‌های این کتاب بر اساس دانش زبان‌شناسی به انجام رسیده و همه مثال‌های مندرج در کتاب واقعی و دارای سند است.

این دین‌شناس درباره ادامه کار تألیف این کتاب اظهار کرد: ترجمه‌‌‌شناسی امروز به‌شدت بر گفتمان فرهنگی تأکید دارد. پیچیده‌ترین بخش ترجمه، سطح واژه نیست بلکه گفتمان فرهنگی مهمترین بخش آن است اما آغاز تألیف کتاب با گفتمان فرهنگی، چندان مناسب نبود. در عصر نزول قرآن از زبان عربی استفاده شده است و روایت‌هایی در مورد رخدادهای عصر نزول وجود دارد که باید نقد شوند و برای نقد آنها نیاز به ابزار جدی داریم.

چاپ نخست «ترجمه‌شناسی قرآن کریم؛ رویکرد نظری و کاربردی مطالعه (از سطح واژگان تا ساخت جمله)» تألیف دکتر احمد پاکتچی، در 480 صفحه، با شمارگان 700 نسخه به بهای 195000 ریال در قطع وزیری از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) منتشر شده است.

منبع: ایبنا