نقد جدایی نادر از سیمین با رویکرد سوره انشراح

چکیده:

پژوهشگر عرصه قرآن و هنر با بیان این که در روزگاری که هنر در جامعۀ دینی مأموریت راهبری دارد فیلم«جدایی نادر از سیمین» ناتوانی می کند، ابراز داشت: آدم هایی هستند که در زندگی ناتوان مانده‌اند و راهکاری برای مسائل خود ندارند؛ این فیلمنامه ابداً مخاطب را راه نمی‌اندازد. 

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست کارگاهی «تجربه هنری از چشم‌انداز زیست اخلاقی» با محوریت «تفسیر سورۀ إنشراح» و نقدی بر فیلم «جدایی نادر از سیمین» روز گذشته، سی ام فروردین، به همت معاونت پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن و پژوهشکده نظریه‌پردازی و مطالعات قرآنی در قم برگزار شد.

بر اساس این گزارش، حجت الاسلام احمد آکوچکیان، استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، در این نشست با ارائه «تفسیر سورۀ إنشراح» به تحلیل ابعاد فیلم «جدایی نادر از سیمین» پرداخت و تجربۀ هنری را از چشم‌انداز زیست اخلاقی مورد بررسی قرار داد.

حجت الاسلام آکوچکیان با اشاره به «بک گراند فیلم» اظهار داشت: بیشتر خانواده‌ها کم و بیش با مسائلی چون نارضایتی شوهر از اشتغال زن درگیر هستند. سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که چرا باید سیمین و نادر به اینجا برسند؟ چه شد به اینجا رسیدند؟ چرا مرد و زنی که بالغ شده‌اند، نهایتاً نتوانستند مسأله زندگی خود را حل کنند؟ دست آخر هم فیلم مبهم تمام می‌شود و این زوج نتوانستند مشکل را حل کنند.

وی تصریح کرد: نادر و سیمین در نهایت تصمیم را به بچه‌ای موکول می‌کنند که هنوز قدرت و بلوغ تصمیم‌گیری را ندارد؛ بنابر این با مسأله ها و دغدغه های زندگی چگونه باید برخورد کرد؟

معاون پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن با بیان این که از این چشم انداز، آسیب‌شناسی و جمع‌بندی مبنی بر این که آیا توجیه این فیلم می‌تواند برای ما کارگشا باشد، تصریح کرد: هنر آشکارکردن تجربه، به گونه‌ای است که مخاطب را نیز به این تجربه دعوت کند. آیا این فیلم توانایی انتقال تجربه را دارد. در اینجا توصیه می‌شود نقدهایی که به این فیلم شده را مطالعه کنید.

وی در ادامه با اشاره به واژه «وزر» در سورۀ انشراح ابراز داشت: وزر یعنی سنگینی‌های زندگی، تکه‌های سخت زندگی که بر انسان تحمیل شده و به خصوص این که سقف پرواز انسان را کوتاه می‌کند.

حجت الاسلام آکوچکیان در ادامه با بیان این که فیلم نشان می‌دهد که نادر و سیمین با مسألۀ فهمیدن همدیگر روبه رو هستند، سؤالات دیگری همچون آن سوی دنیا چه خبر است؟ آیا سیمین اینجا اذیت شده؟ آیا سیمین از وضعیت و شرایط پناهنده شدن آگاه است؟ حتی اگر او هزار و یک مشکل دارد آیا روش برخورد با مسائل زندگی فرار از مسأله است؟ را مطرح کرده است.

وی ادامه داد: نادر مسأله دیگری دارد و مسأله سیمین هم نادر نیست حتی فرزندش نیز نیست. مسألۀ او فرار از رنجی است که فیلم حتی نمی‌گوید رنج‌اش چیست!

کارشناس عرصه قرآن و هنر دینی با اشاره به این که این فیلم از این جهت که مجال گفت وگو را برای ما باز کرده، بسیار خوب است؛ اما وارد مسائل انسانی نمی‌شود، خاطر نشان کرد: مسأله نادر، همسرش زنش نیست، چون یک بار هم با او به صحبت نمی‌نشیند، به او نمی‌گوید دوستت دارم. پدربزرگ نماد محبت نیست، بلکه آویزان محبت است! انسانی گیج، آلزایمردار که کشش غریزی به دوست داشتن عروسش دارد.

همۀ عناصر این فیلم با مسأله خود، درست برخورد نمی‌کنند

وی با اشاره به رفتار شخصیت های دیگر این فیلم افزود: خدمتکار، برخورد اشتباه با مسأله دارد و شوهرش تلقی غلط از فهم دین دارد. قاضی نتوانسته است با مسأله درست برخورد کند و تهدید به زندانی کردن می‌کند. همۀ عناصر این فیلم که به ‌عنوان انسان تکان می‌خورند، با مسأله خود، درست برخورد نمی‌کنند. همه با «وزر» روبه رو هستند. نخستین اتفاقی که از «وزر» ایجاد می‌کند افق نگاه، سقف محبت و دوست داشتن را، پایین می‌کشد.

حجت الاسلام آکوچکیان در بخش دیگری از سخنانش با بیان این که راهکار چیست و در برخورد با مسأله هایمان چند اتفاق باید بیفتد، اظهار داشت: وقتی کوچک شویم حادثه ها تکانمان می دهند. باید بزرگ بود بزرگ بودنی حکیمانه که همان عزت است.

وی با اشاره به آیه«الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ‌« ابراز داشت: در طول تاریخ هزاران تن آمده و رفته‌اند، اما برخی از جغرافیای زندگی خویش به تاریخ می‌روند، البته برخی در تاریخ رفته؛ اما کوچک شده‌اند. آدم‌هایی نیز رفته و بزرگ شده‌اند. امروز وقتی زیست دیندارانه برخی از شخصیت‌های تاریخی را می بینیم، آفرین می گوییم.

وی با طرح سوالی مبنی بر این که چطور می شود از جغرافیا و موقعیت‌هایی که ما را تخته‌مند خود می‌کنند، بالغ‌تر و عزیز شویم و یاد بخیرگوی دیگران باشیم، چگونه می‌توان حضور نیک نام و آموزگارانه در تاریخ داشت، نقدی دیگر از فیلم یادشده را ارائه کرد.

این استاد دانشگاه در ادامه با بهره مندی از آیه «وَ رَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ‌» تصریح کرد: در این فیلم، نادر یادکرد راهبرانه برای دخترش ندارد. چیزی در پدربزرگ بود که نادر دنبالش است، همین مقدار را نادر با فرزندش ندارد. دختر وابستگی تحلیلی، زیستی، عاشقانه و ... با والدینیش ندارد. این فیلم به ما نشان نمی‌دهد چرا و نشان نمی‌دهد چکار باید کرد؟

وی در ادامه افزود: ما پژوهشگران قرآنی باید حامیان و تبیین‌کنندۀ مباحث دینی و اجتماعی همچون«نظریۀ جمهوری اسلامی» باشیم. ما باید مشاور دختر نادر باشیم و بگوییم چرا به اینجا رسیده‌اید باید چه کنید؟ فیلم نشان نمی‌دهد چرا دلِ خوش نیست! بله اگر مشاور تحلیل‌گر باشد می‌گوید چرا. سوره انشراح می گوید چرا به اینجا رسیدند، چرا زمین‌گیر غصه‌هایند و چرا بچه چیزی از والدینش ندارد، چشم‌ها بی‌فروغ است و نگاه بی‌معنا! «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ‌» هم چرایی هم چگونگی را پاسخ می‌دهد.

نادر و سیمین مشکل نگاه به زندگی و عمق و ژرفای آن را دارند

وی با اشاره به واژه «صدر» در این سوره می گوید «صدر» هم به مفهوم عقل و هم احساس است، مجموعۀ ظرفیت های معرفتی، احساسی، فکری، بینشی، انگیزشی منجر به رفتار و عملکرد است. مشکل ما در تنگی نگاه و احساسمان است.

حجت الاسلام آکوچکیان ابراز داشت: افق نگاه ما به زندگی نخستین گام در عرصه زندگی است. وقتی عمق و گسترۀ نگاهمان محدود بود بر زمین می‌افتیم. فیلم نشان می‌دهد نگاه اینان ضعیف است! نادر و سیمین برای چه ازدواج کرده‌اند، از هم چه می‌خواستند که ازدواج کردند. البته شاید اصلاً کارگردان چنین قصدی نداشته و یک پژوهشگر قرآنی این را می فهمد.

وی با اشاره به عمق احساس و عشق و عاطفه در زندگی افزود: چگونه سیمین می‌تواند تحمل کند یک لحظه از فرزند خویش جدا شود؟ چرا در مدیریت احساس و عاطفه خویش ناتوان‌اند؟ نادر و سیمین مشکل نگاه به زندگی و عمق و ژرفای آن را دارند. «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ‌».

این استاد علوم قرآنی در ادامه به ارائه دو پیشنهاد پرداخت و گفت: نخست نگاه به «ظرفیت به زندگی، خود، چرایی های زندگی» است. نادر و سیمین چرایی‌های اصلی زندگیشان حل نشده است. و دوم این که «چگونگی‌ها، ظرفیت‌های روحی، احساس، انگیزه، سطح خواهانی و دغدغه ها نسبت به زندگی» باید برآورده شود. خداوند به رسول خود نیز می گوید«أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ‌» یعنی من به تو ظرفیت‌های روحی و فکری دادم تا رنج‌ها را مدیریت کنی».

وی افزود: وقتی رنج را مدیریت کنید پختگی حاصل می شود و با تجربه بیشتر در می یابید که این مشکل نبوده پس چرا زمین خورده اید؟ بالاتر، وقتی رنج سید الشهداء را مرور می کنید. وزن رنج ها را ندیدیم که چیزهای جزئی ما را بهم می‌ریزد. بناست شیعۀ اهل بیت باشیم و رنج های کوچک باید دیده نشوند. بنابر این یک؛ اصل مدیریت رنج و دوم؛ اصل مدیریت زمان که ورود به یادکرد تاریخی و معلم شدن را به ما می آموزد.

نباید گفت زیست دینی جوابگو نیست

حجت الاسلام آکوچکیان ابراز داشت: در غصه‌ها اگر این دید را، داشته باشیم دو اتفاق مثبت خواهیم داشت و دو بار رنج ساده می‌شود. دو سطح از تجربۀ ساده بودن رنج را، خواهیم داشت و به دنبال آن معنی‌داری زندگی حاصل می شود.

وی ادامه داد: اول آن که ظرفیت برای مدیریت رنج که انسان را، زمین نزند. اگر ظرفیت را، ایجاد کنیم، پختگی و دنیادیدگی حاصل می‌شود. در این فیلم خدمتکار و شوهرش زمین مانده‌اند. و دوم؛ رنج را دست‌مایۀ مدیریت زندگی کنید. نباید گفت زیست دینی جوابگو نیست و این قرآن است که جواب می‌‌دهد: مدیریت رنج و بالاتر: نه تنها اجازه ندهید رنج انسان را، زمین بزند (با مدیریت رنج)، بلکه این رنج را دستمایۀ مدیریت زندگی کنید.

ناقد فیلم در ادامه این دو سطح معنی‌دار کردن زندگی را چنین تبیین کرد: گاه می‌گوییم غصه ها زمین نزنند گاه می‌گوییم غصه‌ها بنزین مدیریت زندگی‌اند. در غصه‌ها آدم می‌فهمد چه کسی هست چه کسی نیست در ضربه‌ها پختگی حاصل می‌شود که کجا یک فرد اشتباه کرده است. به مرحله‌ای می رسد که می‌تواند رنج‌ها را پای رفتن کند. نه فقط آسیب‌ها را مدیریت کند بلکه از غصه‌ها، قصۀ داشتن بسازد.

وی با اشاره به جلوه های رنج در زندگی اهل بیت(ع) خاطر نشان کرد: مگرنه این که سید‌الشهدا(ع) نداشتن را داشتن تعریف کرد؟ اگر ما به منطق معنی‌داری زندگی رسیدیم می‌توانیم زمان، رنج ها، تاریخ را، مدیریت کنیم. و نه فقط در روان‌نژندی، آسیب رنج ها ما را زمین گیر نکند؛ بلکه رنج را پای رفتن کنیم. اگر این گونه بود در هیچ لحظه‌ای ما زمین‌گیر نمی‌شویم حتی در لحظه‌های فراغت که هیچ کار نمی‌کنیم می‌توانیم مدیریت کنیم.

نادر و سیمین برای خود فرصت مدیریت زندگی ایجاد نکردند

وی افزود: نادر و سیمین ناتوان‌اند و اصلاً نمی توانند برای خود فرصت برای مدیریت زندگی ایجاد کنند. نگذاریم حادثه‌ها ما را بازی دهند. تمرکز و تسلط ذهنی را ایجاد (فأنصب) به کار بگیریم و مدیریت کنیم و به این قرار، رویش و خواهانی و معنی زندگی اتفاق می‌افتد. و زندگی«وَ إِلَى رَبِّکَ فَارْغَبْ‌« می شود؛ یعنی با اشتیاق، به سوى پروردگارت روى آور.

در روزگاری که هنر در جامعۀ دینی مأموریت راهبری دارد این فیلم ناتوانی می کند

حجت الاسلام آکوچکیان در ادامه با بیان این که در روزگاری که هنر در جامعۀ دینی مأموریت راهبری دارد این فیلم ناتوانی می کند، به چند نقد اصلی این فیلم اشاره کرد و ابراز داشت: آدم هایی هستند پشت در زندگی ناتوان مانده‌اند و راهکاری برای مسائل خود ندارند؛ این فیلمنامه ابداً مخاطب را راه نمی‌اندازد. من و شما هم مثل آن بچه که در آخر فیلم زمین‌گیر شده، جوابی نمی‌یابیم! او تا آخر عمر نمی‌تواند جواب بیابد که چرا والدینم به اینجا رسیدند.

این فیلم نماد جامعۀ امروز ایرانی نیست

کارشناس علوم قرآنی گفت: شما حامل سوره خواهید بود. فیلم خوش ساخت است. از جمله ویژگی‌های تجربۀ هنری این است که کارگردان در فیلم دیده نشود؛ بازیگر نقش نادر، واقعاً نادر را بازی می‌کند. فوق العاده همه خوب بازی می‌کردند. نقد ما به ایده و رویکرد فیلم نامه است؛ اما فرم فیلم بسیار خوب و همه فوق العاده خوب بازی کرده اند.

وی تصریح کرد: شاید این نکته را کارگردان مدنظر نداشته اما ما فراموش نکنیم که در روزگاری که هنر ذاتاً رسالت دارد. این فیلم تصویر کوچکی از جامعۀ امروز ایرانی می سازد. این فیلم نماد و تصویرگر جامعۀ امروز ایرانی نیست و تنها بخش هایی از جامعه را نشان می دهد.

حجت الاسلام آکوچکیان در پایان با بیان این که این فیلم «منِ ایرانی» نیست، گفت: هنر نمی تواند در پستوی خانه و فقط به صورت آکادمیک باشد، بلکه باید ابزاری رسانه ای برای گره گشایی ها باشد.

گفتنی است، نشست نقد فیلم جدایی نادر از سیمین با نگاهی به سوره انشراح، چهارشنبه، سی ام فروردین، ساعت 9:30 تا 12 در ساختمان معاونت پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم برگزار شد.

این نشست با حضور نخبگان دانشکدۀ علوم قرآنی میبد و دیگر پژوهشگران و همکاران معاونت پژوهشی دانشگاه علوم و معارف قرآن برگزار شد.

منبع: رسا