قم؛ پايگاه چاپ و نشر كتب ديني

سيد محمد كاظم شمس در معرفي موسسه بوستان كتاب مي‌گويد: «پس از تأسيس دفتر تبليغات اسلامي در سال 58 كه آن زمان نامش دفتر تبليغات امام بود، سخنراني‌هاي رجال و شخصيت‌هاي انقلاب كه در قم سخنراني داشتند از روي نوار پياده مي‌شد و لازم بود آنها براي عموم تكثير و چاپ شود، بدين ترتيب دايره‌ انتشارات دفتر تبليغات امام راه‌اندازي شد. تا سال 73 كه چارت سازماني انتشارات عوض شد و بنده به جاي حجت‌الاسلام حسن نوروزي مسووليت اداره انتشارات را عهده‌دار شدم و شوراي كتاب هم عهده‌دار گزينش صلاحيت آثار موسسه براي چاپ شد. از آن زمان تاكنون در جشنواره‌هاي مختلف 28 نوبت ناشر برگزيده شديم و 188 كتاب برگزيده در جشنواره‌هاي مختلف مثل كتاب سال كشوري، كتاب سال حوزه، كتاب سال دانشجويي و كتاب فصل و ... داشته‌ايم و پرافتخارترين ناشر برگزيده كشور هستيم.»

محمدرضا احمدي دانا هم در معرفي دفتر انتشارات اسلامي مي‌گويد: «دفتر انتشارات اسلامي از سال 58 و با كسب اجازه و سرمايه اعطايي امام خميني (ره) توسط مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمين محمدرضا فاكر كار خود را آغاز كرد. در ابتدا كتب شهيد مطهري به زيور طبع آراسته مي‌شد و به مرور، كار انتشارات سامان گرفت و رشد كرد.
كتاب‌ها در 38 حوزه مختلف ديني و به دو زبان فارسي و عربي و در سطوح حوزوي و عمومي به چاپ مي‌رسند. كتب جواهرالكلام مرحوم محمدحسن نجفي، مباني الاحكام آيت‌الله العظمي حاج شيخ مرتضي حائري، بدايع البحوث في علم الاصول سيفي مازندراني در سال‌هاي مختلف برنده جايزه كتاب سال و يا كتاب فصل شده‌اند. هدف انتشارات علاوه بر نشر كتب علماي حال، احياي علماي قديم هم بوده است.
با وجود اين‌كه مراحل اين كار اعم از تهيه ميكروفيلم و استنساخ و كار تحقيقاتي روي صحت و سقم و اعتبار احاديث و روايات و استخراج منابع و مراجع و مقابله و ساير كارها واقعا هزينه بر است، اما انتشارات اهتمام جدي روي اين قضيه دارد و اين كار نه تنها سودي ندارد كه ناشر از خود نيز هزينه مي‌كند و به طور مثال كتابي كه قيمت تمام شده‌اش 30 هزار تومان است، با قيمت 7 هزار تومان به فروش مي‌رسد.»

مهم‌ترين معضل كتاب؛
نبود كتابفروشي كافي
رييس بوستان كتاب راجع به چگونگي سيستم توزيع كتاب‌هاي موسسه مي‌گويد: «علاوه بر 6 فروشگاهي كه در شهرهاي قم، تهران، مشهد و اصفهان داريم و به طور مثال فقط در فروشگاه مركزي قم 10 هزار عنوان كتاب خودمان و 2000 عنوان كتاب ديگر از 170 ناشر عرضه مي‌شود، با 120 نمايندگي در سراسر كشور و مركز پخش كتاب علوم اسلامي و انساني پكتا هم طرف قرارداد هستيم. البته مهم‌ترين معضل در بحث كتاب، ‌نبود كتابفروشي كافي است.
اولا تعداد كتابفروش‌ها با ناشران تناسب ندارد و در خوشبينانه‌ترين حالت نصف آن است،‌ ثانيا بعضي كتابفروشي‌‌ها فعال و دايم نيستند و مثلا لوازم‌التحرير فروش هم كتاب‌فروش قلمداد مي‌شود. ثالثا فضا و ظرفيت محدودي ‌دارند.
حداقل بايد فروشگاه‌هاي بزرگي در مراكز استان‌ها ايجاد شود كه ظرفيت عرضه 50,000 عنوان كتاب را داشته باشد. الان اگر يك نمايندگي، 5 الي 20 عنوان از كتب بوستان كتاب را هم عرضه كند فعال به حساب مي‌آيد، چون ناشران ديگر و عناوين كتاب بسيار زياد است. حتي نمايشگاه بين‌المللي تهران هم ظرفيت عرضه مناسب را ندارد. مردمي كه يك سال انتظار كشيدند تا كتاب‌هاي دلخواه خود را تهيه كنند، با ازدحام زياد جمعيت در راهروها و سالن‌ها اذيت مي‌شوند و 10 روز نمايشگاه، مشاهده اين وضعيت مردم رقت‌آور است و من به جاي مسوولان از مردم عذرخواهي مي‌كنم. مسوولان بايد خجالت‌زده مردم باشند. وقتي مدام از سرانه مطالعه پايين مردم سخن مي‌گويند، آيا مي‌توانند پاسخگوي اين عطش و تشنگي و استقبال باشند؟ از 9 هزار ناشر اسمي داراي مجوز، تنها حدود 4 هزار ناشر فعال داريم كه حدود 1200 الي 1300 ناشر در نمايشگاه شركت مي‌كنند و با اين وجود به علت تراكم بالا، باز هم مشتاقان نمي‌توانند كتب مد نظر خود را به سهولت و سادگي تهيه كنند.»
احمدي دانا سياست‌هاي مرحوم فاكر را در توسعه فروشگاه‌هاي دفتر انتشارات اسلامي موثر مي‌داند: «الان 6 فروشگاه براي عرضه كتاب‌هايمان داريم. 3 فروشگاه در قم، يك فروشگاه در خيابان فردوسي تهران و يكي در مشهد و ديگري در پاساژ نيمه شعبان جنب مسجد مقدس جمكران. مرحوم فاكر هر وقت پولي جمع مي‌شد به فكر توسعه و بهبود كار بود. مثلا چند سال پيش در زمان راه‌اندازي پاساژ پانزده شعبان خبر دادند كه مغازه‌هاي آنجا به فروش مي‌رسد و ما 4 دهانه مغازه را خريداري كرديم كه رونق خوبي هم دارد.
علاوه بر فروشگاه‌هاي اختصاصي، كتب دفتر انتشارات اسلامي در سراسر كشور توزيع مي‌شود و شهرهايي مثل اصفهان و شيراز و كاشان كه حوزه هم دارند كتب تخصصي هم عرضه مي‌شود و در نمايشگاه‌هاي مختلف مثل بين‌المللي كتاب، استاني، قرآني و غيره هم يا خودمان و يا از طريق نمايندگي‌ها حاضر مي‌شويم.»

ناشران وابسته، اما خودگردان
مدير دفتر انتشارات اسلامي راجع به چاپخانه‌ مي‌گويد: «انتشارات به‌طور كامل خودگردان است و بودجه‌اي نه دولتي و نه غير دولتي ندارد. درآمد موسسه از كتب پرفروشي كه مرتب تجديد چاپ مي‌شود به دست مي‌آيد. ابتدا انتشارات چاپخانه نداشت و بعد از 6 سال يك چاپخانه كوچك داير كردند. به مرور انتشارات پيشرفت كرد تا اين‌كه حدود 12 سال پيش با وام توانستيم اين زمين و سوله را جمعا به مساحت 14 هزار متر مربع خريداري كنيم و دستگاه‌ها را انتقال دهيم، سپس دستگاه‌هايي هم افزوده شد. الان 2 دستگاه 5/4 ورقي دو رنگ، يك دستگاه 5/2 ورقي دو رنگ و يك دستگاه 5/2 ورقي تك رنگ در چاپخانه مشغول به كار است. ضمن اين‌كه تمام مراحل پيش و پس از چاپ شامل ليتوگرافي، تاكني و دوخت و صحافي را هم با دستگاه‌هاي موجود خودمان انجام مي‌دهيم. انبار كتاب هم در انتهاي سوله واقع شده كه فضاي معتنابهي را به خود اختصاص داده است.»

وام يك‌ميلياردي
براي نوسازي چاپخانه
مدير موسسه بوستان كتاب سير تحول و تطور و تكامل چاپخانه را اينگونه بيان مي‌كند: «سال 61 دفتر تبليغات اسلامي چاپخانه‌اي را در اختيار دفتر انتشارات قرار داد. اواخر 73 كه بنده آمدم پيشنهاد كردم به علت حجم بالاي كار انتشارات، چاپخانه زيرمجموعه سازمان اقتصادي دفتر تبليغات- كه وظيفه كمك و تهيه منابع درآمدي را عهده‌دار بود- قرار بگيرد و تا سال 79 چاپخانه تحت امر آن قسمت بود، ولي متأسفانه انتظارات را برآورده نكردند. بعد از آن چاپخانه را جدا كردند و واحد مستقلي شد و اين رويه 5 سال به طول انجاميد و بعد در سال 84 بازنگري انجام گرفت. دفتر تبليغات اسلامي مي‌خواست در راستاي خصوصي‌سازي، كوچك‌سازي انجام دهد و چاپخانه را به ما- كه مجموعه مستقلي بوديم و يك ريال هم از جايي بودجه نمي‌گرفتيم- بازگرداند. شايان ذكر است نام «بوستان كتاب» را هم سال 80 براي موسسه برگزيديم و قبل از آن دفتر انتشارات، دفتر تبليغات اسلامي بود.
آن زمان سه ديدگاه راجع به چاپخانه وجود داشت. يكي اين‌كه چاپخانه را در حد وسيع مثل چاپخانه آستان قدس رضوي تجهيز و تكميل كنيم كه نياز به بودجه كلاني داشت. نظر ديگر اين بود كه چاپخانه واگذار شود. با توجه به سرعت رشد علم و تكنولوژي در آن صورت هميشه مي‌توانستيم از بهترين‌ها استفاده كنيم و محدود به دستگاه‌هاي موجود در چاپخانه خودمان نبوديم.
ديدگاه سوم هم اين بود كه دستگاه‌هاي قديمي را از رده خارج و واگذار كنيم و به بازسازي و نوسازي چاپخانه اقدام شود كه اين پيشنهاد مورد موافقت قرار گرفت. با مساعدت اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي و وام يك ميليارد توماني از طريق بنگاه‌هاي زودبازده وزارت كار و امور اجتماعي و همراهي بانك ملي استان، توانستيم تجهيزات مد نظر را خريداري كنيم. با توجه به اين‌كه موسسه خودگران است، سعي كرديم منطق بخش خصوصي را رعايت كنيم. به طور مثال علاوه بر كارهاي چاپي دفتر تبليغات مثل 20 نشريه و اقلام ديگر، كارهاي چاپي ديگر را هم قبول مي‌كنيم و كار با كيفيت تحويل مشتري مي‌دهيم و حداقل 5/1 شيفت چاپخانه كار مي‌كند و گاهي 3 شيفت و 22 ساعته هم فعاليت مي‌كند. فروشنده‌هاي مراكز فروش به صورت درصدي كار مي‌كنند و اين روي فروش خيلي تأثيرگذار بوده است.»
مدير پرسابقه بوستان كتاب، درباره توزيع كتب ديني و اسلامي در خارج از كشور مي‌گويد: «حدود 15 درصد كتاب‌ها به زبان عربي منتشر مي‌شود. در بغداد و بصره و نجف عراق، دمشق سوريه، بيروت، لبنان، كازابلانكا مغرب و افغانستان و پاكستان و كشورهاي حاشيه خليج فارس نمايندگي داريم. علاوه بر آن در نمايشگاه‌هاي خارجي هم شركت مي‌كنيم. 3-2 نوبت از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد، نماينده جمهوري اسلامي ايران در نمايشگاه‌ها بوده‌ايم. ناشر سوري ناسيف هم- كه بسيار فعال است- همكاري خوبي با ما دارد. در كشورهاي عرب زبان ميل به كتاب‌هاي ايراني بسيار زياد است.»

استقبال بي‌نظير عراقي‌ها
از كتب اسلامي ايران
مدير انتشارات اسلامي هم استقبال عراقي‌ها را از كتب اين دفتر مطلوب ارزيابي مي‌كند: «در شهرهايي مثل نجف و كربلا كه حوزه هم دارند، استقبال بي‌نظير است. ناشران عراقي خودشان مراجعه مي‌كنند و تقاضاي كتاب مي‌كنند. به‌طور مثال دو روز پيش ناشري آمد و 10 ميليون تومان كتاب خريد و رفت.»
رييس موسسه بوستان كتاب راجع به كارهاي انجام شده موسسه تحت هدايتش براي فروش با تخفيف و قسطي و يا اهداي كتاب مي‌گويد: «به علت هزينه بالاي آماده‌سازي كتاب- به طور متوسط براي هر كتاب 300 صفحه‌اي حدود 5/1 ميليون تومان- و به دليل اهميتي كه براي كيفيت مطلوب كتاب قائليم، در بين ناشران قمي جزو ناشراني هستيم كه كتاب‌هايمان قيمت بالايي دارد. البته به نسبت ناشران تهراني ارزان‌تريم. از 8 سال پيش طرحي را آغاز كرديم. براي فروش اقساطي كتاب به طلاب، كه تا سقفي كه تعيين شده مي‌توانند كتاب بخرند و در 10 الي 15 قسط بازپرداخت داشته باشند. به كتابخانه‌ها و مراكز عمومي، دانشگاه‌ها، مدارس، حوزه‌ها و روستاها و كتابخانه‌هاي مراكز محروم هم تا 40 درصد تخفيف مي‌دهيم.
علاوه بر اين، دفتر تبليغات اسلامي هم كميته‌اي به نام كميته هدايا دارد كه يكي از كارهاي آن خريد كتاب است. بودجه‌اي تخصيص داده مي‌شود و كتاب‌هاي مد نظر را از ما با 40درصد تخفيف مي‌خرند و به مناطق و مراكزي كه مي‌خواهند، هديه مي‌كنند.»
احمدي دانا هم با اذعان به خودگرداني موسسه و انتقاد به حذف يارانه كاغذ و عدم حمايت‌هاي كافي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، از تخفيف‌ها و يا اهداي كتاب سخن مي‌گويد: «كتب تخصصي كه تيراژ پاييني دارند و هر كدام چندين جلد هستند، با وجود خواب پول و هزينه انبارداري، براي موسسه گران تمام مي‌شود. كاغذي را هم كه قبل از حذف يارانه آن، بندي 8 هزار تومان مي‌خريديم، الان بايد 32 هزار تومان بخريم و تفاوت يك تريلي كاغذ چيزي نزديك به 25 ميليون تومان مي‌شود. با اين وجود براي كتب تخفيف‌هايي درنظر مي‌گيريم. به عنوان مثال در نمايشگاه‌هاي استاني با وجود هزينه انتقال و گرفتن غرفه، كتب با 15 الي 20 درصد تخفيف عرضه مي‌شوند. برخي قيمت كتاب را بالا اعلام مي‌كنند و بعد 50 درصد تخفيف مي‌دهند، اما ما قيمت را پايين مي‌گيريم. ضمن اين‌كه بنا به سفارش مرحوم فاكر، هر وقت از كتابخانه يا مدرسه و روستايي محروم يا مراكزي كه از لحاظ بودجه ضعيف هستند نامه‌اي بياورند، كتاب اهدا مي‌شود. اگر نهاد يا ارگاني حمايت ويژه‌اي داشته باشد، ما آماده همكاري براي تخفيف ويژه هم هستيم.
به طور مثال دولت درسال 83 بودجه‌اي را براي حمايت از چاپ و نشر كتب شيخ‌مرتضي‌‌حائري اختصاص داد و الان هم اگر به كتابفروشي‌ها مراجعه كنيد كتب ايشان كه بيشتر آن مخصوص آقايان حوزوي است، حدود يك هفتم قيمت فروخته مي‌شود و تفاوت قيمت در حسابداري انتشارات از بودجه واريزي آن موقع كسر مي‌شود.»
راز استقبال سازمان‌‌ها ؛
حسن شهرت و كيفيت برتر
حجت‌الاسلام محمدكاظم شمس، راز استقبال نهادها و ارگان‌ها از كتاب‌هاي بوستان كتاب را حسن شهرت و كيفيت برتر آثار مي‌داند: «حدود 50 عنوان كتاب ما به عنوان كتاب درسي رسمي در دانشگاه پيام نور، جامعه الزهرا و ساير دانشگاه‌ها تدريس مي‌شود. برخي كتاب‌هاي آموزشي ضمن خدمت نيروهاي مسلح، ارتش، سپاه پاسداران و نيروي انتظامي هم توسط ما تأمين مي‌شود. مركز امور زنان رياست جمهوري هم در موارد متعدد از كتاب‌هاي ما استفاده كرده است. انجمن اسلامي دانشجويان هم كتاب‌هايي را براي توزيع بين اعضا خريداري كرده است. حسن سابقه و شهرت و تنوع كارها و پركار بودن- به طوري كه پركارترين ناشر پس از ناشران كنكوري و دانشگاهي طبق اعلام رسمي در سال 86 بوديم- و انتساب به دفتر تبليغات اسلامي و حوزه علميه قم از عوامل روي آوردن مراكز مختلف به ماست.»
انتقاد از سياست‌هاي حمايتي از ناشران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سخن مشترك هر دو مدير انتشارات بزرگ مذهبي است. محمدكاظم شمس ضمن رد حمايت ويژه وزارت ارشاد از بوستان كتاب مي‌گويد: ‌«در دوران سه رييس جمهور و پنج وزير فرهنگ- ميرسليم، مهاجراني، مسجدجامعي، صفار هرندي و حسيني- با ديدگاه‌هاي مختلف و متفاوت سياسي ناشر برگزيده كشور شده‌ايم. به طور قطع اگر وابسته به يك جريان فكري بوديم، در دوره‌هايي مورد بي‌مهري قرار مي‌گرفتيم.
روزنامه‌اي، مطلبي راجع به خريد زياد كتاب توسط وزارت ارشاد از ما نوشته بود. وزارت ارشاد سال 86 حدود 600 ميليون تومان، سال 87 حدود 300 ميليون تومان و سال 88 حدود 200 ميليون تومان از ما كتاب خريداري كرد و اين سير نزولي خريد را نشان مي‌دهد و دكتر پرويز هم در زمان مديريتشان به اين موضوع اذعان داشت.
سال گذشته وزير ارشاد وقت- صفار هرندي- با معاونان دفتر تبليغات اسلامي و برخي از آيات عظام ديدار داشت. در آن جلسه آيت‌الله العظمي سبحاني از عدم حمايت وزارت ارشاد از ناشران ديني صحبت كرد و با توجه به برداشتن يارانه كاغذ، بيم خسران متصور بود. وزير فرهنگ گفت كه بنا داريم از كتب ارزشمند حمايت كنيم و كتاب ارزنده‌اي نباشد كه به خاطر نداشتن سرمايه چاپ نشود. ما 170 عنوان كتاب چاپ اول داشتيم كه مي‌خواستيم تا پايان سال و احيانا نمايشگاه منتشر كنيم.
70 عنوان كتاب را پس از پركردن فرم‌هاي مختلف به وزارتخانه داديم و با توجه به ضابطه وزارت ارشاد كه در كتب مشمول اين طرح حتما بايد حمايت وزارتخانه درج و قيد شود، براي چاپ آنها دست نگه داشتيم. وزارتخانه با 4 ماه تأخير (اواخر خرداد) و پس از نمايشگاه بين‌الملي كتاب (كتاب‌ها بهمن ماه تحويل داده شده بود)، 9 عنوان كتاب را به عنوان كتاب‌هاي ارزشمند انتخاب كرد و گفت: «300 نسخه از آنها را مي‌خرد كه چيزي قريب 18 ميليون تومان مي‌شد.
من بايد 300 ميليون تومان خرج مي‌كردم، به قيمت اعلامي وزارتخانه كه چيزي حدود 80 درصد قيمت تمام شده كتاب بود تن مي‌دادم و كتاب را با 20 درصد تخفيف مي‌فروختم و آنگاه 9 ميليون تومان نقد و بقيه را بعد از انتشار كتاب دريافت مي‌كردم. همين سياست اشتباه باعث شد كه نتوانيم در سال 88 ناشر برگزيده كشوري شويم و از 170 عنوان كتاب چاپ اولمان هم فقط بتوانيم 100 عنوان را در نمايشگاه بين‌المللي كتاب عرضه كنيم و اين از هر جهت ضرر بود. درست است كه در موضع‌گيري‌ها اعلام حمايت مي‌شود، اما در عمل چيز ديگري به وقوع مي‌پيوندد.»

مديرعامل انتشارات دفتر اسلامي هم با انتقاد از بخش خريد وزارت ارشاد، آن را ضعيف ارزيابي كرده و عدم حمايت‌هاي كافي از ناشران به ويژه ناشران ديني را به علت تبديل شدن ضابطه‌ها به رابطه‌ها مي‌داند: «3 سال پيش، از طرف وزارت فرهنگ تماس گرفتند و تقاضاي چاپ 30 هزار نسخه از كتاب غروب سرخ فام را كه پيرامون محرم است ظرف مدت يك هفته داشتند و قراردادي هم امضا نكردند و تخفيف 30 درصدي را هم خواستار بودند. يك هفته شبانه روز سخت كار كرديم تا بتوانيم كار را به موقع و خوب تحويل دهيم. هنگام تحويل، انبار با اكراه كتب را تحويل گرفت و مدام از اين اتاق به آن دفتر فرستاده مي‌شديم تا بالاخره مسوول مربوطه را يافتيم و به جاي 30 درصد، 50 درصد تخفيف براي خود منظور كردند. بعد از آن ديگر راغب به همكاري با وزارتخانه نيستيم. از هر كتاب 8 الي 10 نسخه به وزارتخانه ارسال مي‌شود و وزير مي‌تواند با تشكيل تيمي خبره و متخصص كتب ارزشمند را شناسايي كند، ولي تاكنون اين اتفاق نيفتاده است. انتخاب كتاب براي خريد بيشتر درگير رابطه‌هاست تا ضابطه‌‌ها. خريد كتاب از ناشران، به خصوص ناشران ديني و البته شهرستاني بايد همراه با عزت و احترام باشد و موقع پرداخت پول هم به تعهدات پايبند باشند.»

نشانی این مصاحبه:

http://www.iranprint.com/fa/Reports/Show.asp?Id=845