نظام آموزشی حوزه مبلغان متخصص در زمینه‌های مختلف تربیت کند

خبرگزاری رسا ـ رییس مؤسسه بوستان کتاب قم گفت: مبلغان دینی مسائل فقهی بازار را مانند احکام شرعی در سخنرانی‌ها به مردم بگویند.

فقه و بازار رابطه‌ای طولانی به مدت 1400 سال داشته و دارند به طوری كه تأثیر فقه بر بازار و رویكرد آن نسبت به مشاغل مختلف انكارناپذیر است. با گذشت زمان و به وجود آمدن مسائل فقهی و اقتصادی جدید، بررسی دوباره رابطه فقه و بازار و بررسی مشکلات و موانع پیش‌روی اقتصاد از دیدگاه فقه می‌تواند دریچه جدیدی به روی فقه اقتصادی و اقتصاد فقهی بگشاید.

حجت‌الاسلام سیدمحمدکاظم شمس، رییس مؤسسه بوستان کتاب قم و دانش‌آموخته حوزه علمیه که پیشینه درخشانی در عرصه چاپ و نشر دارد در گفت‌وگویی با خبرنگار رسا به بررسی مسائل اقتصادی از دیدگاه فقهی می‌پردازد.

رسا ـ ضرورت آشنایی اصناف مختلف با حقوق شرعی، قانونی و اخلاق شغلی خود تا چه حد است؟

با توجه به مسأله یازده توضیح المسائل فارسی، مسائلی که انسان اغلب به آنها نیاز دارد واجب است احکام آن را فرا بگیرد. علم یکی از مسائلی است که انسان باید نسبت به آن پاسخگو باشد. برخی از احکام، جزء احکام دائمی نیست. مانند صیدکردن که واجب نیست همه یاد بگیرند؛ چون مبتلابه همه نیست. دانستن احکامی که با کار روزمره فردی ارتباط دارد و اگر آن فرد انجام ندهد، باعث می‌شود به حرام بیفتد، طبیعتاً فراگرفتن آن واجب است. در گذشته به سبب پایبندی‌هایی که مردم داشتند و به دلیل این‌که ارتباط آنها با حوزویان نزدیک‌تر بود،‌ بازارها به مدارس علمیه نزدیک بود. در روایات هم هست که امیرمؤمنان(ع) فرمود: «الفقه ثم المتجر» ایشان در بازار کوفه می‌رفتند و افراد را نصیحت می‌کردند که اول احکام کسب و کارتان را یاد بگیرید و بعد به کار مشغول شوید.

کتاب درسی حوزه به نام «المکاسب» که برای تحصیل آن چهار سال زمان می‌برد، درباره معاملات است. در قدیم مرسوم بوده، هنوز هم بعضی از پیرمردهایی که در بازار هستند، در مدارس علمیه حضور پیدا می‌کنند، به عنوان این‌که احکام شغلی خود را یاد بگیرند. اگر مردم به این‌ مسأله پایبند باشند بسیار مفید و مناسب است.

عموم مردم به مسائل نماز، روزه و مانند آن نیاز دارند؛ اما افرادی خاص هم در زمینه‌ای که کار می‌کنند نیاز دارند تا به مسائل و احکام شغلی خود آگاهی کامل داشته باشند تا مبادا معامله‌ای که انجام می‌دهند ربوی باشد؛ از این رو نیاز است همه ظرافت‌های شغلی خود را یاد بگیرند.

برای کارهایی که ما انجام می‌دهیم احکام شرعی است و احکام شرعی برای آنها دستورات خاصی دارد که واجب است هر فردی نسبت به کسب و کار خودش، آنها را یاد بگیرد.

نسبت به حوزه‌ها و بحث‌های فقهی، بعضی از مسائل نوپیدا که ممکن است موضوعات جدیدی که جزء‌ پدیده‌های نوظهور بوده، اگر به صورت عادی استفتاء شود مانند «بیمه» که یک نوع قراردادی هست که تأثیر اقتصادی دارد و شرکت‌های بزرگی که با پرسنل متعدد، معاملات بزرگ اقتصادی انجام می‌دهند و درآمدها و پرداخت‌هایی براساس آن دارند، این یک معامله است که در زمان‌های قبل نبوده، این‌که موضوع آن چیست و اگر افرادی آمدند و سؤال کردند حوزه باید پاسخ‌گوی آن باشد، بحثی است که در موضوع‌شناسی باید کار شود. قبلاً موضوعات بسیط بود، ممکن بود توضیح مختصری داشته باشد و برای آن استفتائی که می‌خواست صورت بگیرد، یک توضیح مختصری داده می‌شد و حکم آن می‌آمد؛ اما امروزه آنقدر موضوعات پیچیده شده که توضیح آن احتیاج به ساعت‌ها بلکه ماه‌ها و سال‌ها تحقیق دارد یعنی ضرورت قرار گرفتن این مباحث جزء رشته جنبی دانشگاه‌ها است. موضوع پول و معاملات اعتباری در شکل‌های مشابه در کتاب‌های فقهی آمده؛ اما با کمک کدام یک از موضوعات است که می‌توان حکم آن را استخراج کرد؛ بنابراین می‌طلبد حوزه‌ها در آن موضوع‌ها که مبتلابه مردم است و موضوعات نوپیدایی هم هست، بسیط برخورد نکنند.

در ابتدای انقلاب و جنگ که مسأله خرید و فروش کوپن بود، برخی اوقات مردم از مراجع سؤال می‌کردند که خرید و فروش کوپن جایز است یا جایز نیست؟ به صورت عادی کسی ممکن است جواب بدهد، فرد خود مالک است و می‌خواهد کوپن را بفروشد. اما کوپن چه کارکردی در اجتماع دارد و خرید و فروش آن چه تأثیری در جامعه می‌گذارد، آیا موجب ضرر برای دیگران می‌شود یا نه! تا این مسائل باز نشود، ممکن است کسی که پاسخ می‌دهد، اطلاعی نداشته باشد. وقتی نسبت به این قضیه از حضرت امام خمینی‌(ره) سؤال می‌شد می‌فرمودند: اگر دولت به خاطر تأثیر سویی که در جامعه می‌گذارد، آن را جایز نداند، خرید و فروش آن جایز نیست.

از وظایف حوزه‌های علمیه است که موضوعاتی که اصلاً نبوده شناسایی شود. حوزه می‌تواند قواعد کلی را پاسخ‌گو باشد و تنها باید موضوع آن شناسایی شود. بعضی از موضوعات به خاطر شرایط زمان و مکان دچار تغییر شده است که باید توجه داشت احکام عوض نمی‌شود و تنها موضوعات تغییر می‌کنند. مانند خرید و فروش خون که در گذشته آن را حرام می‌دانستند، آن هم به دلیل دانش بشری که نمی‌توانستند از خون استفاده و بهره‌برداری کنند؛ اما اکنون انواع بهره‌ها را می‌شود از آن برد و می‌توان به جواز آن فتوا داد.

افرادی را می‌شناسم که در خرید و فروش و شغل آزاد هستند و تا مکاسب و لمعه و کتاب‌هایی که به مدت پنج سال طلبه‌ها در اوایل طلبگی می‌خوانند، خواندند. تمام احکامی که لازم داریم و می‌دانیم محل ابتلابه است، یاد بگیریم. در برخی از کارها جنبه‌های اخلاقی به صورت آداب مشخص است که انسان باید رعایت کند و مورد تأکید هم هست و سبب افزایش ثواب هم می‌شود و رعایت مواردی هم جزء حدود محرمات است که واجب است انسان آنها را رعایت کند.

رسا ـ آیا می‌توان برای همه شغل‌ها، اخلاق و احکام جداگانه به رشته تحریر در آورد و مبلغان خاص برای اصناف مختلف تربیت کرد؟

در حوزه و در قسمت‌های مختلف هنوز این کار انجام نشده است. در قسمت محتوایی این کار در حوزه انجام شده است و کار بسیار خوبی است و مورد استقبال هم قرار می‌گیرد. بعضی از موارد را داریم و بعضی از ناشران دیگر این کار را کرده‌اند. یک کتابی داریم با عنوان «اخلاق و معاشرت» که بیشتر درباره آداب است و هنوز به مرز واجب نرسیده و جزء کارهای مستحبی است. من به بعضی از دوستان پیشنهاد کردم که بیاییم برخی از موضوعات را پیشنهاد دهیم و در این زمینه حرکت کنیم. بعضی از موارد را هم حجت‌الاسلام فلاح‌زاده انجام داده‌اند. یعنی بیاییم به خاطر تنوع، موارد را در بین مردم تبلیغ کنیم.

کاری که حجت‌الاسلام فلاح‌زاده در زمینه احکام صنف‌های مختلف انجام می‌دهند، بسیار ارزشمند و در حد کارهای بسیط است که باید صورت بگیرد و به صورت عموم اصناف آنها را بلد باشند، کفایت می‌کند؛ چون دسته‌بندی احکام در حوزه علمیه هم کار بسیار ارزشمندی است و هم مردم از آن استقبال می‌کنند.

بحث‌های تخصصی‌تر نیز مانند گولدکوئیست، ماهیت آن باید کاملاً مشخص شود که چه اتفاقی می‌افتد و اگر حرام است، کدام بخش آن سبب حرمت می‌شود و اگر مشابه این اتفاق افتاد، امکان پاسخ‌گویی باشد. در این زمینه مناسبت است که افرادی باشند و خوشبختانه با راه‌اندازی بخش‌های تخصصی در حوزه چه به صورت رسمی مربوط به مدیریت حوزه و چه سازمان‌های وابسته مانند دفتر تبلیغات حوزه و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره) این‌گونه مراکز راه‌اندازی شده که افرادی به صورت تخصصی در بحث‌های خاصی کار می‌کنند. گرچه الآن محدود هست، به نظر می‌رسد در این موضوع و مسائل مورد نیاز، پیچیدگی‌ای که در این مباحث وجود دارد و مرتبط با مسائل حکومتی است، بهتر است تلاش بیشتری در حوزه صورت گیرد و برخی از رشته‌ها را به شکل رشته دانشگاهی و درس‌های پودمانی تدریس کرد تا مورد استفاده طلاب باشد و خود بتوانند این موضوعات را بفهمند و شناسایی کنند؛ بنابراین احکامی را که می‌خواهند بیان کنند و یا برای کسانی که می‌خواهند فتوا بدهند، شناخته شده و به صحیح بودن نزدیک‌تر باشد.

رسا ـ آیا فقه حوزه قادر به پاسخ‌گویی به همه مسائل هست؟

در موضوعاتی که مورد ابتلای عمومی است مانند اصناف مختلف، این امکان دارد، اما یک سری موضوعات هست که قادر به پاسخ‌گویی به آن نیست مانند مسائل اقتصادی، پول و مسائل اعتباری که جدید است و در بحث‌های اقتصادی و معاملات وارد شده، بحث‌های جدیدی دارد و برای این‌که افراد موضوعات آن را نمی‌دانند، احتیاج دارد تا این موضوع تدریس و بیان شود. با توجه به فرصت‌ها افرادی که در رده‌های پایین‌تر از مرجعیت و اهل فتوا هستند، بیایند این موضوعات را شناسایی کنند، باز کنند و کتاب‌هایی را برای مخاطب تخصصی حوزوی توضیح دهند و مطلب را بیان کنند، سپس به نقد و بررسی آن بپردازند تا وجوهش شناخته شود.

بعد از انقلاب در مسائل قضا به این شکل‌هایی که ما داشتیم نبود. مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تبریزی‌(ره) وقتی احساس نیاز شد که قضات احتیاج دارند در مسند قضا، قضاوت کنند؛ چون قضاوت مسائل پیچیده‌ای داشت که به آن شکل مطرح نبود، ایشان درسی را شروع کردند تا این مسائل طرح شود و لزوماً ممکن است مورد مبتلای الآن نباشد؛ ولی باید آنقدر طرح شود و در بین طلاب پخش و کتاب آن مطالعه شود و آنها در این زمینه سؤال‌های جدیدی ایجاد کنند تا سبب رشد آن بخش‌ها شود. در موضوعات بسیط و عمومی در حدی که بخواهد آثار تألیف شود و خیلی هم لازم هست، این توانایی وجود دارد؛ اما بعضی از مسائل از پیچیدگی خاصی برخوردار است و بایستی نظام آموزشی حوزه برخی از این مسائل را به صورت دوره‌هایی، افرادی را به صورت تخصصی تربیت کند که الآن هم در حوزه دائر شده، بعضی از موضوعات را تدریس کنند تا به صورت نظام‌مند وارد مباحث حوزوی شویم و طبیعتاً جواب‌های بسیاری از مسائل قابل به دست آوردن از منابع اصیل اسلامی خواهد بود.

رسا ـ نتیجه می‌گیریم حضرت‌عالی بر ضرورت نگارش آثار فقهی درباره اصناف گوناگون و شغل‌های مختلف تأکید دارید؟

اگر تمام حرفه‌ها را به عنوان اصناف تلقی کنیم، همین‌گونه است. این مسائل مبتلابه است و به این معنا، جزء برنامه‌های ما است و کار را هم شروع کردیم. افزون بر این باید سوای از احکام فردی به سراغ کارها و رفتارهای اجتماعی هم برویم. در سابق به دلیل این‌که حکومت نداشته‌ایم و شیعه با حکومت فاصله داشت و اکنون به برکت انقلاب اسلامی زمینه پیاده شدن احکام تشیع در جامعه فراهم شده است؛ چون تقریباً در گذشته به مسائل اجتماعی بی‌توجه بوده‌ایم و مورد نیاز هم نمی‌دیدیم، زیرا متولیان مسائل اجتماعی، افراد حکومتی بودند و آنها هم داعیه‌ای برای اجرای احکام اسلامی نداشتند. افرادی که متدین بودند در کارهای فردی خود احکام را اجرا می‌کردند؛ اما احکام اجتماعی احتیاج به مجری دارد و مجری باید چنین انگیزه‌ای داشته باشد و قصد هم داشته باشد که احکام را اجرا کنند.

در تمام مسائل اجتماعی برگرفته از احکام شرعی ضعف داریم و حتی در رفتارهای اجتماعی و اخلاقی، خیلی از مسائلی که به عنوان رفتارها تلقی می‌شود، حرمت دارد. به عنوان نمونه نمی‌شود گفت که عبور از چراغ قرمز زشت و کاری غیر اخلاقی است، نه باید گفت کاری حرام است و مواردی که الآن در رساله نیست باید در رساله بیاید و به مردم گفته شود. مردم متدین باید رعایت مقررات اجتماعی را بیش از دیگران انجام دهند.

دسته‌بندی کتاب‌های احکام، نقطه آغازی خواهد بود که پایش را در رساله‌ها باز کند. لازم است به صورت تخصصی‌تر مباحث مبتلابه طرح شود، رساله‌ها دسته‌بندی و منظم شود و به مسائل مبتلابه‌ جامعه تبدیل شود.

دسته‌بندی کردن احکام بسیار مفید است چه برای اصناف و چه برای موارد مختلف، راهکارهای مهمی است، کسانی که مورد نیازشان هست باید بهتر تلقی کنند و به آنها بیشتر توجه کنند؛ مسائلی که از پیچیدگی برخوردار است، برای سؤال از آنها و پیدا کردن جواب برای آنها. حوزه بایستی به این فکر بیفتد تا زمینه‌ها را فراهم کند و موضوعات پیچیده را برای حوزیان روشن کند. غیر از احکام در بحث‌های آداب اجتماعی و غیر از تک تک اصناف، رفتارهای اجتماعی و آنچه که بر رفتارهای اجتماعی تأثیرگذار است، باید کار شود؛ بنابراین وقتی این مسائل مورد توجه قرار بگیرد و سؤال شود، کسانی هم که متولی این کار هستند، پیش‌بینی تربیت این نیروها را هم خواهند کرد.

طرح این موضوع قطعاً کمک می‌کند که احکام همه موضوعات مختلف شناسایی و دسته‌بندی شود. از این رو کسانی که توانایی دارند و می‌توانند در موضوعات مختلفی که مورد نیاز است، چه برای صنف‌های مختلف و چه در مسائل فردی و اجتماعی وارد عرصه شوند تا احکام مسائل پیچیده‌تر در اختیار مردم قرار گیرد و به شکلی حرکت کنیم تا جامعه ما به جامعه منتظر تبدیل شود. در زمان ظهور حضرت حجت(عج) در روایات آمده است که همه، احکام اسلامی را بلد هستند، حتی کسانی که خانه‌نشین‌اند.

بنابراین در اینجا دعوت می‌کنم از کسانی که در این زمینه آمادگی دارند و می‌توانند آثاری را ایجاد کنند، که ما آمادگی بررسی و انتشار آنها را خواهیم داشت.

رسا ـ دیدگاه شما درباره همکاری حوزه علمیه با اصناف مختلف برای بیان احکام ویژه اصناف مختلف چیست؟

مسؤول بنیاد بهره‌وری در دفتر تبلیغات آمدند راجع به سال اصلاح الگوی مصرف، یک سری مصادیق اسراف‌هایی که در جامعه صورت می‌گیرد به صورت آمارهای ریز و دقیق مطرح کردند. به دوستان عرض کردم اگر شما این اطلاعات را در اختیار حوزه بگذارید، در کتاب‌هایی که مورد استفاده طلاب قرار می‌گیرد و در کارهای تبلیغی استفاده می‌کنند بگوییم، یعنی به مردم بگوییم که مثلاً اسراف حرام است و در آیات و روایات آمده و قطعی است. اگر مصداق‌ها را بیان کنیم و آمارها گفته شود، مردم متدین و پایبند به رعایت هستند،‌ وقتی مسائل بازگو شود و مردم این مسائل را بدانند، مشکلات برطرف خواهد شد اگر این موارد از موضع دین به مردم گفته شود، پذیرش آن برای مردم بالاتر است. اگر مبلغان دینی این مسائل را مانند احکام شرعی در منبر به مردم بگویند، بیشتر مؤثر است. الآن یک مقدار غفلت و بی‌توجهی به احکام است برای این‌که در مسائل اجتماعی مرتبط با دین حرکت نکرده‌ایم و مقداری تذکر و تنبه دارد.

توجه در تبلیغ دینی به مسائل اجتماعی، بیش از مسائل فردی است و متونی که بتواند مورد استفاده مردم قرار گیرد در صورتی که افرادی علاقه‌مند بودند و مراجعه کردند، لازم است منابع در اختیار آنها باشد. همچنین کسانی که در زمینه نشر دینی کار می‌کنند می‌توانند تحقیقاتشان را در این زمینه گسترش دهند و آثاری را به چاپ برسانند که جزء بزرگ‌ترین ثواب‌ها و خدمت‌ها خواهد بود؛ چون کسی در زمینه آموزش مسائل دینی،‌ احکام و آداب آن قدمی بردارد و در هر قسمتی هم که کار کند در اجر و پاداش آن افرادی که می‌شنوند و عمل می‌کنند و به دیگران یاد می‌دهند، شریک خواهد بود.

رسا ـ از این‌كه وقتی را برای پرداختن به این موضوع در نظر گرفتید، تشكر می‌كنم./ گ 402

نشانی در:

http://www.rasanews.ir/Nsite/FullStory/?Id=8835