مستبصر معروف، دکتر محمد تیجانی می‌گوید:
علمای شیعه باید ابتدا در اتحاد شیعیان قدم بردارند و قبل از ایجاد اتحاد بین مسلمانان باید بین بزرگان شیعه حسن ظن وجود داشته باشد. اهل خانه باید با هم متحد باشند تا بتوانند همسایگان را به اتحاد دعوت کنند. (افق حوزه، ۹ آبان ۸۴، ص۳)
برای رفع اختلاف، راه‌حل وجود دارد، ولی راه‌حلّی علمی و اجرایی است که، مطابق مبانی فقهی باشد، و احتمال مطابقت آن با واقع و نفس الامر بیش از سایر طرق و موافق نظر مشهور فقهاباشد و راه‌حل پیشنهادی این خصوصیات را دارد.
با عنایت به این جهات می‌دانیم که آنچه اکنون موجب اختلاف در حلول ماه می‌شود عمدهً دو امر است:
١. اشتراط اتحاد آفاق یا عدم آن.
۲. اعتبار رؤیت با چشم مسلح و عدم آن.
خوشبختانه در هر دو موضوع یک نظر نادر، و نظر دیگر مشهور بین فقهای امامیه است، زیرا در مورد اول، این مسأله از زمان شیخ طوسی تاکنون در فقه مطرح بوده و راجع به آن بحث شده است و تا قبل از آیت‌الله خوئی(ره) تعداد بسیار بسیار کمی از فقها اتّحاد آفاق را شرط نمی‌دانسته‌اند (البته آیت‌الله خوئی مختار خود را به تعدادی از فقهای سابق نسبت داده‌اند از جمله علامه و شهید، که درست نیست چنان که در مقدمه جلد اول رؤیت هلال، ص پنجاه وهشت تا شصت ودو توضیح داده‌ام)، و بعد از اینکه ایشان قائل به آن شد، عده زیادی از فقها از معاصران و شاگردان ایشان، مستقلاً یا ضمناً، بر آن رد نوشتند که در کتاب رؤیت هلال عمدۀ این ردود آمده است، از جمله حضرات آیات آقایان:
۱. سید عبدالله شیرازی، ۲. علامه شعرانی، ۳. مروّج جزائری صاحب منتهی الدرایه، ۴. سید محمد حسینی تهرانی، ۵. سید محمدعلی موحد ابطحی، ۶. حاج شیخ حسینعلی منتظری، ۷. محمدحسن قدیری۸. شهید سید محمد صدر و حضرات آیات ۹. دوزدوزانی، ۱۰. سبحانی، ۱۱. سیستانی (دامت برکاتهم). ۱۲. همچنین اخیرا از آیت‌الله زاده سیستانی رسالۀ مبسوطی در نقد نظر استادشان آیت‌الله خوئی منتشر شده است.
عده‌ای از فقهای بزرگ معاصر که برخلاف نظر مرحوم آیت‌الله خوئی اتحاد آفاق را شرط می‌دانند عبارتند از حضرات آیات آقایان:
۱. سید ابوالحسن اصفهانی، ۲. حاج‌آقا حسین بروجردی، ۳. سید محمود شاهرودی، ۴. شیخ محمدتقی آملی، ۵. سید علی بهبهانی، ۶. سید محسن حکیم، ۷. سید هادی میلانی، ۸. سید احمد خوانساری، ۹. محمدعلی اراکی، ۱۰ محمدتقی بهجت، ۱۱. علوی گرگانی (رضوان الله علیهم). (رک: رؤیت هلال، ج۴، ص۲۵۵۰، ۲۵۵۶، ۲۵۵۹، ۲۵۸۶، ۲۶۲۶، و توضیح المسائل مراجع) و از فقهای در قید حیات، از جمله حضرات آیات آقایان: جوادی آملی، خامنه‌ای، سبحانی، سیستانی، شبیری زنجانی، مظاهری، مکارم شیرازی (دامت برکاتهم الوافره).
بنابراین، نظر مرحوم آیت‌الله خوئی جدّاً نادر و خلاف مشهور است، و در این مسأله اگر به نظر مشهور فقهای قدیم و معاصر (أمواتاً و أحیاءاً) عمل شود به نظر حدود ۹۰ درصد فقها عمل شده است.
و اما فرع دوم موجب اختلاف یعنی اعتبار یا عدم اعتبار رؤیت با ابزار، این فرع سابقه چندانی ندارد و اولین بار، فیما نعلم، محقق نائینی (أعلی الله مقامه) آن را مطرح کرده و چشم مسلح را معتبر ندانسته است و از زمان ایشان تا زمان ما اکثر قریب به‌اتفاق فقها مثل ایشان فتوا داده و آن را معتبر ندانسته‌اند از جمله حضرات آیات امام خمینی، خوئی، شهید سید محمدباقر صدر، شهید سید محمد صدر، صافی گلپایگانی، سید محمدسعید حکیم، علوی گرگانی (رضوان الله علیهم)، و از مراجع در قید حیات از جمله حضرات آیات آقایان جوادی، سبحانی، سیستانی، شبیری، مظاهری، مکارم، وحیدخراسانی (دامت برکاتهم). خلاصه، نظر مشهور فقها عدم اعتبار رؤیت با ابزار است و عده کمی از فقها آن را معتبر دانسته‌اند مانند حضرات آیات آقایان بهجت، فاضل (رضوان‌الله علیهما) و مقام معظم رهبری، بنابراین، در این فرع نیز نظر مشهور عدم اعتبار است. (رک: پیوست)
اتفاقاً در هر دو مسأله فتوای امام خمینی (أعلی الله مقامه)، طبق مشهور است و اگر در این دو فرع طبق نظر امام خمینی و مشهور فقهای در قید حیات (دامت برکاتهم) عمل شود اختلافی پیش نمی‌آید، نظر تعداد زیادی از فقهای در قید حیات از جمله حضرات آیات جوادی آملی، سبحانی، سیستانی، شبیری زنجانی، مظاهری و مکارم شیرازی (دامت برکاتهم) در هر دو فرع مانند امام خمینی است.
خلاصه اینکه اگر در اعلام حلول ماه به فتوای امام خمینی و مشهور فقهای درگذشته و در قید حیات عمل شود اختلاف مرتفع می‌شود و مطابق مبانی فقهی هم هست و احتمال مطابقت آن با واقع بیشتر از سایر انظار است و از این جهت مؤید به حکم عقل هم هست. وچه بسا حکم عقل وسیره عقلا در امثال مانحن فیه عمل به نظر مشهور باشد.
واضح است که هرکس اجتهاداً یا تقلیداً می‌تواند به وظیفه خود عمل کند و این طرح در صدد آن است که اعلام عمومی حلول ماه در ایران براساس نظر مبارک امام خمینی (أعلی الله مقامه) باشد که هنوز مقلدان بسیاری دارد و علاوه بر این، مشهور فقهاهم نظرشان همان است.
چند تذکر
یک) این طرح متضمّن حلّ اختلاف ناشی از فتواست (آن هم در اعلام رسمی حلول ماه) اختلاف موضوعی با شورای نمایندگان مراجع قابل‌حل است.
دو) حضور نمایندگان مراجع در ستاد استهلال کشور مناسب و راهگشا است.
سه) بهتر است برای پرهیز از تشویش در جامعه، صداوسیما از اعلام عید در کشورهای اسلامی غیر شیعی مانند عربستان ولیبی که معمولاً مبنای درستی ندارند، اجتناب کند و نظر مراجع شیعه و رهبر معظم(دامت برکاتهم) و ستاد استهلال کشور را اعلام کند.
چهار) تقویم رسمی ایران طبق نظر حضرت امام خمینی (أعلی‌الله مقامه) و مشهور فقها تنظیم شود.
پنج) مقلدان فقها و مراجع بزرگواری که نظر مبارکشان خلاف مشهور است می‌توانند به فتوای مرجع خود عمل کنند، یا از باب جواز تبعیض در تقلید به فتوای مشهور – که فقهای مشهور طراز اول (أحیاء و أمواتاً) در بین آنان زیاد است- عمل کنند.
شش) هنگامی‌که فقط رؤیت با چشم مسلح صورت گرفته باشد، ورؤیت بدون ابزار، ممکن نباشد اعلام رسمی عید فطر در ایران باعث می‌شود بخش عمده‌ای از مردم به‌اشتباه بیفتند و بپندارند وظیفه آنان افطار و نماز عید است. در حالی که چنین نیست. وظیفه شرعی کسانی که بر تقلید حضرات آیات امام خمینی، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله اراکی (رضوان الله علیهم) باقی مانده‌اند، علاوه بر مقلدان مراجع معظم در قید حیات که رؤیت با ابزار را معتبر نمی‌دانند، روزه است که اعلام عمومی عید، آنان را به‌اشتباه می‌افکند.
هفت) در تاریخ مرجعیت شیعه فراوان اتفاق افتاده است که مرجعی برای پیشگیری از بروز مشکلی،مردم و مقلّدان را به فتوای مراجع دیگر ارجاع داده است، حتی امام خمینی در موارد متعددی دستور داده‌اند به فتوایی غیر از نظر خود ایشان عمل شود. تبیین و جمع‌آوری مواردی این‌چنین، نیازمند تدوین مقاله‌ای مستقل است.
هشت) امید است فضلاء گرامی حوزه، از اظهار نظر، نقد، تکمیل و رفع نواقص این نوشته دریغ نکنند.
پیوست
الف) نص کلام برخی از قائلان به عدم اعتبار رؤیت هلال با چشم مسلّح
١. محقق نائینی (م ۱۳۵۵):
لو فرض کون الهلال غیر قابل للرؤیه بالعیون القویّه فالظاهر أنّه لا عبره بالرؤیه بمعونه الآلات المکبّره والمقرِّبه الخارجه عن المتعارف، وبعباره أوضح: لو لم یتحقق أول درجه البعد المتوقف علیه رؤیه الهلال بالعیون القویه وکانت الآلات المذکوره موجبهً لرؤیتها مع عدم تحقّق ذلک المقدار من البعد، فالظاهر أنّه لا عبره بمثل هذه الرؤیه. (رؤیت هلال، ج ۴، ص ۲۵۴۴)
۲.آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (م ۱۳۶۵): در وسیله النجاه (درباب رؤیت خسوف و کسوف با ابزار):
لو کان بحیث … لا یظهر للحواس المتعارفه وإن أدرکته بعض الحواسّ الخارقه أو بواسطه بعض الآلات المصنوعه، فالظاهر عدم الاعتبار به. (رؤیت هلال، ج۵، ص پنجاه و هشت)
محشّین وسیلۀ سید از جمله حضرات آیات سید صدرالدین صدر، سید محمد حجّت، شیخ محمدرضا آل یس، اصطهباناتی، سید محمود شاهرودی، سید علی بهبهانی و آیت‌الله گلپایگانی بر این مسأله حاشیه نزده‌اند و آن را پذیرفته‌اند.
۳. امام خمینی (م ۱۴۰۹):
لا اعتبار برؤیه الهلال بالآلات المستحدثه، فلو رئی ببعض الآلات المکبّره أو المقرِّبه نحو تلسکوب مثلاً ولم یکن الهلال قابلاً للرؤیه بلا آله لم یحکم بأوّل الشهر، فالمیزان هو الرؤیه بالبصر من دون آله مقربه أو مکبّره. و کذا الحال فی عدم الاعتبار بالآلات فی الخسوف و الکسوف. (رؤیت هلال، ج۴، ص ۲۶۹۴-۲۶۹۵)
۴. آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر (م ۱۴۰۰):
ولا وزن للرؤیه بالآلات والرسائل العلمیه المکبّره، وإنّما المقیاس إمکان الرؤیه بالعین الاعتیادیه المجرّده، وتلک الوسائل العلمیه یحسن استخدامها کعامل مساعد على الرؤیه المجرّده وممهِّد لترکیزها. (رؤیت هلال، ج ۴، ص ۲۶۵۳و۲۶۵۶)
۵. آیت‌الله خویی (م ۱۴۱۳):
الشهر عباره عن بلوغ الهلال فی الأُفق مرتبه یمکن للعین المجرده رؤیته المیزان ما ذکرناه من ظهور الهلال و تکونه و بلوغه مرتبه قابله للرؤیه بالعین المجرده. (رؤیت هلال، ج۲، ص۸۹۴-۸۹۵)
۶. آیت‌الله شهید سید محمد صدر (م ۱۴۱۹):
الرؤیه بالمناظر الفلکیه عندما لا یکون حجم الهلال مناسباً للرؤیه البصریه غیر کافیهٍ فی بدء الشهر القمری … . المهم شرعاً فی بدء الشهر القمری امکان الرؤیه … بالعین المجرده … (رؤیت هلال، ج ۴، ص ۲۸۳۲)
ب) فضلا و فقهایی که در ردّ اعتبار رؤیه با چشم مسلّح مقاله و رساله نوشته‌اند یا در درس خارج خود آن را رد کرده‌اند:
حضرات آیات و حجج:
۱. داوری، مسلم، ۲. دوزدوزانی، یدالله، ۳. سبحانی، ۴.سیستانی، ۵. سیفی مازندرانی، علی اکبر، ۶. شبیری زنجانی، ۷. شهیدی، محمدتقی، ۸. ظهیری، عباس، ۹. مکارم شیرازی، (دامت برکاتهم) ۱۰. موسوی خلخالی، محمدمهدی(ره).
فایل ضمیه:
منبع اجتهاد
