حلول ماه شوال در نگاه امام موسی صدر/عبدالرحیم اباذری

در كتب فقهي و رساله‌هاي عمليه فقهاي عظام و مراجع معظم تقليد، چند راه براي ثبوت اول ماه قمري بيان شده است. اول: خود انسان ماه را روِيت كند. دوم: به گفته فرد يا افراد و يا هر چيزي كه از آن يقين به اول ماه حاصل شود، تمسك جويد. سوم: دو نفر شاهد عادل، شهادت به روِيت هلا‌ل بدهند؛‌به شرطي كه شهادت آن دو بر خلا‌ف و منافي هم نباشد. چهارم: سي روز ماه رمضان تكميل شود. پنجم: حاكم شرع به ثبوت اول ماه حكم كند.( ر،ک : توضیح المسائل مراجع عظام تقلید ،باب صوم)

از عبارات اين بزرگان برداشت مي‌شود كه هيچكدام از اين راه‌ها موضوعيت ندارد و فقط وسيله‌اي براي دست‌يابي و يقين به ثبوت هلا‌ل ماه هستند. پس، هيچ لزومي بر انحصار اين موارد نيست و مي‌توان از هر طريق ممكن و يقين‌آوري، در دست‌يابي به هلا‌ل ماه كمك گرفت. از طرفي امروز پيشرفت‌هاي شگفت‌انگيزي در ابعاد گوناگون علوم هيئت، نجوم و فلكيات پديد آمده و تجربه چند دهه اخير بر قابل تمسك بودن آن شهادت مي‌دهد، چنانكه شاهد اشراف دانش بشري در امر تعيين حركات ستارگان، سيارات، كهكشان‌ها و چگونگي ارتباط آن‌ها با همديگر و نيز محاسبات دقيق و ظريف پديده‌هاي پيرامون آن، در سطح بسيار گسترده و اعجاب‌انگيز هستيم، به طوري كه از چندين سال پيش، انواع خسوف و كسوف را با همه ويژگي‌هاي ريز و درشت آن پيش‌بيني مي‌كنند.

بنابراين، رجوع به متخصصين فن در امور رويت هلا‌ل ماه را - با فرض عدم امكان روِيت فردي - به عنوان يكي از راه‌هاي يقين آور و اطمينان بخش و مقدم بر رجوع به شهادت عدلين، مي‌توان مورد توجه و تأكيد قرار داد؛ چنانكه اين مهم، از ديرباز حتي سال‌هاي پيش از انقلا‌ب، مورد عنايت شخصيت‌هاي برجسته و دلسوز حوزه‌هاي علميه بوده است و آنها همواره در بحث‌هاي خود به ارزش و اهميت آن مي پرداخته‌اند.

يكي از اين شخصيت‌هاي فرزانه حوزوي، امام موسي صدر است. او كه به عنوان فقيه فرزانه و مجتهد جامع شرايط، تيزهوش و زمانشناس د ر عرصه‌هاي مختلف فقهي، اصولي، فلسفي و تفسيري، به حق درخشيد و در ابعاد سياسي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و دفاعي جامعه اسلا‌مي و جهاني، پرنشاط ظاهر شد و در هر حادثه‌اي، سخني در خور شأن - مطابق با زمان و منطبق بر شريعت اسلا‌م - براي گفتن داشت، در اين عرصه نيز اهل درد شد و در پي چاره‌جويي بر خاست، تا زمينه‌هاي تفرق و چند دستگي حاصل از اين موضوع را در حد امكان از ميان بردارد و هلا‌ل ماه و مراسم جانبي آن را از قبيل: عيد فطر و قربان، وفيات و مناسبت‌هاي ديگر، به مظهر وحدت امت در كشورهاي اسلا‌مي تبديل كند.

امام موسي صدر بر اين باور بود كه با تكيه بر كارشناسان مورد اعتماد در هلا‌ل ماه، مي‌توان از زمينه‌هاي اختلا‌ف كاست و بيش از پيش به همدلي و همزباني در ميان مسلمانان افزود. او در يكي از سال‌هاي 50-1349 كه شاهد اختلا‌فات و سردرگمي مسلمانان و شيعيان به بهانه هلا‌ل ماه در لبنان و كشورهاي اسلا‌مي بود و از اين جهت رنج مي‌برد، در بخشي از پيام خود به مناسبت عيد فطر، خطاب به مردم لبنان چنين مي‌گويد:

«... عيد امسال نيز همچون سال‌هاي قبل با محنت و تأسف كوچكي‌ قرين شده است؛ ‌رنج و محنتي كه در خصوص ثبوت عيد فطر و اطمينان به حلول ماه شوال است. در قديم، روِيت هلا‌ل ماه  تنها شيوه ممكن براي تعيين آغاز و پايان ماه‌هاي قمري به شمار مي‌رفت. رصدخانه‌هاي آن زمان - در مقايسه با امروز - بسيار ابتدايي بودند و طبعاً تمام محاسبات رصدكنندگان و منجمان براي تعيين موقعيت‌هاي قمر و نيز شروع در پايان ماه‌هاي قمري، بيشتر بر اساس حدس و تخمين، استوار بود. از آنجا كه اسلا‌م براي ماه مبارك رمضان اهميت ويژه قائل بوده و آن را از ديگر ماه‌ها ممتاز شمرده است، اعتماد به وسايل و شيوه‌هاي قديم و حدس و گمان محاسبات منجمان آن روزگار را ناكافي دانسته است. لذا رويت چشمي هلا‌ل و تعيين بر اساس مشاهده مستقيم را به عنوان تنها وسيله و شيوه پي‌بردن و يقين كردن به حلول ماه رمضان و خروج از آن ضروري دانسته و اعلا‌م كرده است.

اما امروزه، وسايل و دستگاه‌هاي علمي و پيشرفته جديد كه با دقت بسيار، موقعيت و حركت و جايگاه قمر و زاويه آن را تعيين و تحديد مي‌كنند،ديگر جاي شك و ترديدي باقي نگذاشته‌اند. بدين ترتيب، اعتماد به دانش‌امروز و تجهيزات جديد، بهترين شيوه ثبوت هلا‌ل و حلول ماه نو است. همگان مي‌دانيم كه عدم ثبوت عيد فطر و تاخير در حصول يقين به پايان ماه رمضان چه تالي فاسدهايي را در امور گوناگون داشته است. تا آنجا كه تغييرات و تأثيرات منفي در احكام محاكم، معاملا‌ت مردمي، روابط اقتصادي رسمي و برنامه‌هاي جاري زندگي جامعه سبب شده است، كه گاه جبران‌ناپذير مي‌باشد.

چنين مشكلا‌تي سبب شده است كه گروهي از علماء، ضرورت بهره‌مندي از تجهيزات پيشرفته علمي و دانش نوين بشري را مطرح كنند و از ديگران براي استفاده از چنين شيوه‌اي براي ثبوت هلا‌ل ماه نو دعوت كنند. اين پيشنهاد را در مجمع البحوث الا‌سلا‌ميه و همچنين مجامع لبناني مطرح كرده‌ام، يا بايد به تجهيزات و دانش جديد و قلمرو نجوم اعتماد كنيم و بنابراين كارشناسان ذيربط را دعوت به همكاري نماييم؛ زيرا اين متخصصان در تخصص خود مهارت و توانايي و مسؤوليت دارند؛ همچنانكه ما علماي دين در علوم معرفتي و تربيتي ديني تخصص و مهارت داريم و غالباً بصيرتي در نجوم و علوم فلكي نداريم. پس اگر به پاسخگويي علوم نوين اعتماد كنيم، آنگاه جوانان و متخصصان علوم فلكي، رسماً موظف مي‌شوند كه براي فراهم آوردن مقدمات لا‌زم به منظور نيل به هدف مذكور تلا‌ش كنند.

و يا بايد در جلسه مشتركي به استماع ديده‌هاي شهود بپردازيم و درباره ثبوت هلا‌ل عيد، تصميم مشتركي بگيريم. چنانكه اين دو پيشنهاد مد نظر قرار نگيرد، راه ديگري براي وحدت زمان و وحدت عيد پيش رو نداريم. به هر حال، همه ما مسؤوليت مشتركي داريم و بر ما و جوانان ماست كه از متوليان امور ديني بخواهيم تا در اين زمينه تلا‌ش كنند و عيد سعيدي را براي مسلمانان به ارمغان آورند ومشكل هرساله را به طور اصولي حل كنند.»(2)

دراين پيام، امام موسي صدر خطاب به مردم، علماي اعلا‌م، مراجع بزرگ تقليد و به طور كلي به رهبران شيعه و سني، دو راه حل اساسي را پيشنهاد مي‌كند: الف. رجوع به متخصص فن و تقدم آن بر شهادت عدلين و مانند آن، اعم از اين كه به موضوعيت اين طرق معتقد باشيم، و يا اين كه به صرف طريقيت آن در دست‌يابي به هلا‌ل ماه تأكيد كنيم. در اين مورد علاوه بر امام موسي صدر، شخصيت‌هاي برجسته ديگر حوزوي نيز بوده و هستند كه بدين مهم اهتمام داشته‌اند. مرحوم آيت الله العظمي حكيم در جواب استفتايي، عمل به نظر متخصصين قابل اعتماد را در هلا‌ل ماه جايز شمرده است. يا بنا به قولي، شهيد بزرگوار آيت الله بهشتي برغم تأكيد و عنايت خاصي كه بر رويت مستقيم ماه داشت، در سال‌هاي اقامت در آلمان، به دليل ابري بودن مداوم آسمان و عدم امكان رويت مستقيم ماه، از مراكز پيشرفته نجوم و رصدخانه‌هاي آن كشور غافل نبوده است؛ پيش از آغاز ماه مبارك رمضان، در مراحل متعدد به رصدخانه هامبورگ سر مي‌زد تا با استفاده از امكانات و متخصصين آن، تقويم شمال اروپا را به دست آورد. اخيراً‌حضرت آيت الله مكارم شيرازي طي پاسخي به يك استفتاء، ضرورت توجه و ترتيب اثر دادن به نظرات متخصصين امر در هلا‌ل ماه و ترجيح آن بر شهادت عدلين را متذكر شدند. همچنين آيت الله هاشمي رفسنجاني چند سال پیش در خطبه‌هاي نماز جمعه و جلسات و ديدارهايي با مسؤولا‌ن رصدخانه‌ها، به ضرورت اين مهم تأكيد كردند.

ب. امام موسي صدر در توضيح پيشنهاد دوم مي‌گويد: اگر به نظرمتخصصين فن اعتماد نمي‌كنيم، حداقل دست‌اندركاران و متصديان اعلا‌ن ثبوت هلا‌ل ماه - كه معمولا‌ً‌ اشخاص و مراكز متعدد هستند و هر گروهي از مردم به طور سنتي به يكي از آنها مراجعه مي‌كنند - بايستي با هم جلسه مشترك داشته باشند و درباره ثبوت هلا‌ل ماه، تصميم مشترك بگيرند تا مردم را از تفرقه و پراكندگي و سردرگمي برهانند.

امام موسى صدر در پى آن بود كه حتى نماز جماعت‏ها، اذان‏ها، اعياد و
وفيات در كشورهاى اسلامى به شكل واحد و در وقت و روز واحد برگزار
شود؛ چرا كه اين وضع براى دشمنان اسلام، به خصوص استكبار جهانى،
از بمب‏هاى اتمى و هسته‏اى نيز قدرتمندتر وشکننده تر بود و جهان اسلام و
مسلمانان را در برابر توطئه‏هاى آنان و رخدادهاى ناگوار، براى هميشه
بيمه مى‏كرد.

او دریک اقدام جدی دیگر نامه  تاریخی  به شيخ حسن
خالد مفتی اهل سنت وقت لبنان می نویسد ودر بخشی از آن چنین  تاکید می کند:

«مثلا مى‏توان اين پيشنهاد را بررسى كرد كه در رؤيت هلال، به طريق
نوين علمى و تعيين زاويه ديد هلال در افق تكيه و روز عيد را با دقت
علمى مشخص كنيم تا همه مسلمانان در يك روز عيد داشته باشند و در
بسيارى دشوارى‏ها صرفه جويى شود و از لحاظ تعطيل و ديد و بازديد،
دشوارى‏هاى ناشى از تعدد روزهاى عيد را نداشته باشيم، نيز مى‏توان
شكلى از اذان را كه براى همگان مورد قبول باشد، بررسى كرد».

(امام موسی صدر ،امید محرومان ،ص277)

در نگاه امام موسي صدر، رعايت مصالح مسلمين و حفظ اتحاد و همبستگي امت اسلا‌مي و دوري آنان از هر گونه مظاهر اختلا‌ف و پراكندگي، از اولويت والا‌يي برخوردار و مهم‌تر از همه چيز است. در قاموس او، رهبران اجرايي و مذهبي طوايف مختلف شيعه و سني، موظفند در اين موارد، كاملا‌ً گوش به زنگ باشند، جدي عمل كنند و فرصت هر گونه سوء استفاده را از دشمن بگيرند. اين پيام در ظاهر خطاب به مردم لبنان و رهبران مذهبي - اعم از شيعه و سني - آن كشور بود. اما به راستي، اگر امروز اين شخصيت سترگ در عرصه سياسي، اجرايي، فرهنگي، ديني و مذهبي كشورمان حضور داشت، درباره ثبوت هلا‌ل ماه چه موضعي مي‌توانست داشته باشد؟

باتوجه به اين كه ساختار حكومتي، اقليتي و جمعيتي لبنان با كشور ايران فرق مي‌كند و شالوده حكومتي ايران بر اساس ولا‌يت ائمه معصومين(ع) و در ادامه بر پايه ولا‌يت ولي فقيه جامع الشرايط است از طرفي طبق نظر مشهور فقهاي عظيم الشأن در طول تاريخ، و شخص امام موسي صدر، اعلا‌ن ثبوت هلا‌ل ماه رمضان از وظايف و شؤون حاكم شرع و حكومت اسلا‌مي است و با حضور ولي فقيه، مراجع معظم تقليد (مدظلهم العالي) در اين باره در مرحله بعدي قرار مي‌گيرند، به يقين اگر امام موسي صدر در جمع ما حضور داشتند، در مورد حلول ماه، همه را به حاكم شرع و ولي فقيه ارجاع مي‌دادند؛ زيرا آرمان‌هاي بلند او تنها در اين ارجاع تحقق مي‌يابد و همبستگي و اتحاد مردم ايران در اين مهم اجتناب‌ناپذيرتر مي‌گردد چنانكه خود مراجع معظم تقليد (كثرالله امثالهم) نيز ، به اين مهم اهتمام دارند.

در مراسم كنگره جهاني حج، هر سال مشاهده مي‌كنيم با اين كه همه دفاتر و نمايندگي‌هاي مراجع معظم تقليد در آنجا حضور دارند، درخصوص حلول ماه ذي‌الحجه و مراسم آن از قبيل: روز عيد قربان و ... به اعلا‌ن هلا‌ل ماه از سوي مسؤولا‌ن حكومت عربستان بسنده مي‌كنند و همه افراد اعم از شيعه و سني و مقلدان آنان از كشورهاي ديگر در يك روز و به طور هماهنگ، به اين مراسم باشكوه مي‌پردازند؛‌ اين در حالي است كه بيشتر اين بزرگان، حكومت آن كشور را به رسميت نمي‌شناسند و آن را مصداق حكومت جائر قلمداد مي‌كنند، و اين نيست مگر از باب  رعايت مصالح عالي مسلمين و جهان اسلا‌م و تشيع كه امروز استكبار جهاني براي نابودي آن كمر همت بسته است.چنانکه از سیره امامان معصوم (علیهم السلام) در عصر بنی عباس نیز همین روش استنباط می شود.

بديهي است رعايت اين مصالح در داخل ايران، از جهاتي، به مراتب حساس‌تر، و از اهميت و اولويت بيشتري برخوردار است. مراجع عظام و ساير دست‌اندركاران، به خوبي از اين مهم آگاهي دارند؛ ‌لكن در اين ميان، مشكل از ناحيه توده مردم مسلمان و مؤمن است كه مانند دهه‌ها و سده‌هاي گذشته، به روش سنتي خود عمل مي‌كنند و هر فرد با رجوع به مرجع تقليد خويش، منتظراعلا‌م حلول ماه از جانب ايشان مي‌شود و از رجوع به حاكم شرع و حكومت اسلا‌مي دراين خصوص غفلت دارد. اين امر، مشكلا‌تي را به دنبال دارد كه همه ساله با كمال تأسف شاهد آن هستيم.

اميد است با الهام از مباني فكري شخصيت‌هايي همچون امام موسي صدر، با  عنایت وحمايت بزرگان دین، در اين خصوص فرهنگ سازي مناسبي انجام گيرد و درباره رويت هلا‌ل ماه رمضان، شاهد اين گونه كاستي‌ها، ناكارآمدي‌ها و در نهايت تلخ‌كامي‌ها و تشتت اذهان و پراكندگي دل‌ها در ميان ملت ايران و امت اسلا‌مي نباشيم.

+