وضعیت طراحی جلد کتاب‌های مذهبی از نگاه 5 طراح و گرافیست و4ناشر

 خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مالک خواجه وند: بی‌اعتنایی و ساده‌انگاری در مقوله طرح جلد کتاب‌ها، به گفته بسیاری از کارشناسان، محدود به حوزه کتاب های مذهبی همچون مفاتیح و قرآن نیست اما به دلیل حجم تولیدات بالای کتاب در حوزه‌های مختلف اسلامی، این مشکل در این عرصه چشم‌گیر تر شده است. مسعود نجابتی، کوروش پارسا نژاد، حسن موسی‌زاده، کامران مهرزاده و سینا روح از طراحان و گرافیست هایی هستند که طی 10 روز گذشته به سراغ آن‌ها رفتیم و نظرشان را در این زمینه جویا شدیم. نظرهایی که هر یک در عین تفاوت و تضاد، مکمل یکدیگر نیز هستند.

عدم توانایی طراحان حرفه‌ای سد راه ورود به عرصه کتاب‌های دینی- مذهبی
مسعود نجابتی (متولد 1346) شاید از مشهورترین شده‌ترین چهره‌ها در عرصه آثار گرافیکی در موضاعات مذهب و دین درباره رکود و یکنواختیِ به ظاهر موجود در  طرح جلدهای کتاب‌های مذهبی،  اظهار کرد: در مورد کتاب‌هایی مثل قرآن، نهج‌البلاغه، صحیفه‌سجادیه و کتاب‌هایی که مستقیما به اعتقادات مردم مربوط می‌شوند  جنس کار و نحوه ورود به کار متفاوت است. شاید برای این جلدها به آن اتفاقات پر هیجان و پر هیاهو و پر تنش، نیازی نباشد. اینجا فضا خیلی متفاوت است، یک وقار و متانتی را انتظار داریم.

وی همچنین با تاکید بر یافت مبانی و ساختارهای  مرتبط با فرهنگ اسلامی خودمان در قیاس با ساختارها و تئوری‌های غربی در هنر طراحی، بیان کرد:  فکر می‌کنم برای تفکری که بیشتر متکی بر ایسم‌ها و دانش غرب است، این طبیعی است که وقتی بخواهد تحولی در چنین عرصه‌هایی به وجود آورد این مشکلات را ایجاد کند. به نظر من بیش از هر چیز عدم توانایی طراحان حرفه‌ای سد راه ورودشان به عرصه کتاب‌های دینی- مذهبی است والا ناشران مذهبی مایل به همکاری با طراحان حرفه‌ای هستند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: در عرصه کتاب‌های دینی و مذهبی قرار بر این نیست که طراح در آنجا هنر خودش را نمایش دهد.

فضای نشر کتاب‌های مذهبی محافظه‌کار و محتاط است
کوروش پارسا نژاد (متولد ۱۳۴۶) طراح برجسته و مدیر هنری دفتر نشر فرهنگ اسلامی، برخلاف مسعود نجابتی،  رکود و یکنواختی موجود در این عرصه را گناه ناتوانیِ طراحان ندانست و در عوض فضای محافظه‌کار و محتاطِ نشر کتاب‌های مذهبی را علت این بی‌اعتنایِ و عدم علاقه طراحان حرفه‌ای برای ورود به این عرصه معرفی کرد. وی گفت: وقتی قضیه کتاب مذهبی پیش می‌آید طراح از اول باید شروع کند به پله پله فکر کردن درباره چنین مسابلی که چگونه باید کار کرد؟ چه فرمی؟ چه رنگی؟ چه فکری؟ و... تا مبادا کار حساسیت برانگیز شود. در نتیجه ناچار می شود با محافظه‌کاری کارش را پیش ببرد و همین سبب می شود به طور طبیعی گرایشش برای طراحیِ این نوع کتاب‌ها کمتر شود. 

پارسا نژاد با تاکید بر این‌که نمی‌توان از طراحان انتظار داشت بدون هیچ سفارش و پشتوانه‌ای و به صورت خود خواسته کار جدی در زمینه طرح جلد کتاب را آغاز کنند، بیان کرد: اگر به صورت حرفه‌ای بخواهیم به مساله طرح جلد کتاب نگاه کنیم نباید فراموش کرد که یک طراح در هر صورت با پیشنهاد سفارش از سوی ناشر می‌تواند کار خود را آغاز کند.

وی همچنین با جانب داری از وجود کتاب‌های چاپ نفیس عنوان کرد: این کتاب‌های نفیسی که جلد چرم دارند یا روی جلدشان طرح‌های برجسته و فرورفته دارند، ذاتا به دلیل این‌که مرا به یک تکنیک اصیل در کتاب‌سازی گذشته برمی‌گردانند برایم خوش‌آیند هستند ولی در مواقعی اضافاتی همراه دارند که کار را خراب می‌کنند و به کلیت کار آسیب می‌زنند و به نوعی زمختی‌ ایجاد می‌کنند که خوشایند من نیست.

خواست و انتظار مخاطبان را خودِ ما به ‌وجود می‌آوریم
حسن موسی‌زاده (متولد 1351) دیگر طراحی بود که با خبرنگار ایبنا به گفت‌وگو نشست. وی از پرکارترین گرافیست‌های ایرانی است که در طراحیِ پوستر و دیگر آثار گرافیکی، عمده فعالیت‌ها و تمرکز او بر مضامین دینی– مذهبی  است. موسی زاده نیز تایید کرد که این عرصه دچار یکنواختی و تکرار شده است و دلیل آن را چنین بیان کرد: عده‌ای معدود به گونه‌ای پیشرو و موفق کار می‌کنند و دیگران یا به کلی بد کار می‌کنند یا سعی می‌کنند که شبیه‌سازی کنند و نتیجه این اتفاق، تکراری بودن کارها می‌شود اما اگر هر طراحی در نوع کار خود تلاش کند و سعی کند  یک بیان بصری خاص خودش را پیدا کند، این تکرار هیچ وقت به وجود نمی‌آید.

موسی زاده همچنین با اشاره به این نکته که بسیاری اوقات خواست و انتظار مخاطبان را خودِ طراحان به ‌وجود می‌آورند بیان کرد: نباید هراسی از مخاطب داشت. وقتی که ما چیزی را در بازار زیاد عرضه کردیم، طبیعی است که مخاطب هم به همان عادت می‌کند و همان را انتظار خواهد داشت.

وی درباره وظیفه هنر طراحی در برابر متون دینی- مذهبی، نکته مهمی را یادآور شد و آن این بود که «دین همواره بستر حضور هنر بوده است. در زمینه مذهب بسیار جای کار وجود دارد و همیشه هم وجود داشته است. برای ما طراحان به طور کلی در طول تاریخ یکی از زمینه‌هایی که بسیار برانگیراننده بوده، فضاهای دینی و حقایق مذهبی بوده‌است. همواره در هر جایی که مذهب وجود داشته هنر همانجا بستر حضور و جلوه‌کردن خود را می‌یافته است.»

جایگاه والای کتاب‌های مذهبی تناقضی با هنرنماییِ طراحِ جلد ندارد
کامران مهرزاده (متولد 1343) دیگر طراحِ گرافیستی که طراحیِ جلد بیش از 100 عنوان کتاب دینی-مذهبی را در کارنامه خود دارد، ناشران را مقصران اصلی کیفیت نازل طرح جلد برخی کتاب های مذهبی دانست و برخلاف نظرات مسعود نجابتی، گله کرد که اغلب ناشران این حوزه به دلیل منافع اقتصادی مایل به همکاری با طراحان غیر حرفه ای هستند.
 
مهرزاده همچنین با تاکید بر این‌که جایگاه والای کتاب‌های مذهبی تناقضی با هنرنماییِ طراحِ جلد ندارد اظهار کرد: نباید فراموش کرد که امروزه طرح جلد یک کتاب به هنر طراحی و گرافیک مربوط است و درست است که این کتاب‌ها از لحاظ محتوایی از ارزش و جایگاه بسیار والایی برخوردار هستند ولی در هر صورت کتابی هستند که در شمارگانی تولید شده که باید فروش برود. در نتیجه کتاب نیاز دارد که با مخاطب ارتباط برقرار کند و شروع این ارتباط ناگزیر از همان ویژگی های ظاهری از قبیل طرح جلد و صفحه آرایی و فونت و ... خواهد بود

دغدغه فروش برای برخی ناشران کتاب‌های مذهبی کم رنگ است
سینا روح جوان ترین هنرمندِ طراح این گروه نیز نظرات قابل توجهی را درباره موضوع طرح جلد ارایه کرد. وی پیش از هز چیز یاد آور شد: اگر به گذشته کتابسازی در ایران نگاه کنیم، خواهیم دید اکثر کارهای هنری اعم از تذهیب و خوشنویسی و جلدسازی های طلاکوب و دیگر ظرایف ظاهری، اولین بار با کتاب‌های مذهبی انجام شده بعد وارد تاریخ ساخت کتاب شد و رونق یافت.

همچنین با یادآوری این مساله مهم تاریخی که «در دوره‌های مانوی و بعد از آن، هزینه‌های کار کتابت و ساخت یک کتاب معادل هزینه‌های ساخت یک کلیسا در غرب بود و جلدسازان ایرانی، پیشتاز هنر جلدسازی در جهان اسلام بودند» اظهار کرد: انگیزه فروش برای برخی ناشران کتاب‌های مذهبی وجود ندارد و دلیل آن را هم این است که عموما در کتاب‌های مذهبی اسپانسرهایی وجود دارند که خود این دغدغه فروش را برای ناشر مربوطه کم رنگ می کند و ضرورت جلب مخاطب را از طریق ویترین فروش این کتاب‌ها از بین می برد.

در پایان چکیده برخی اظهارات این هنرمندان را با هم می خوانیم:

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مالک خواجه وند: بی‌اعتنایی و ساده‌انگاری در مقوله طرح جلد کتاب‌ها، به گفته بسیاری از کارشناسان محدود به حوزه کتاب های مذهبی همچون مفاتیح و قرآن نیست اما به دلیل حجم تولیدات بالای کتاب در حوزه‌های مختلف اسلامی و مذهبی، این مشکل در این عرصه چشم‌گیر تر شده است. عبدالهادی اشرفی، مهدی باقری، علی جاسبی نیا و یداله سعدی مدیران نشرهای بوستان کتاب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، نشر دانش آموز و نشر دلیل ما، از معدود ناشرانی هستند که سابقه همکاری  پیوسته و موفق با طراحان حرفه ای داشته و دارند و با عنایت ویژه ای که به مقوله طراحی جلد کتاب ها داشته اند، توانسته اند با ارایه متنوع ترین کتاب‌ها در طراحی و صفحه آرایی و دیگر مقولات مربوط به استاندارهای کتاب، جایگاه ویژه ای را در میان سایر ناشران این حوزه کسب کنند. به سراغ آن‌ها رفتیم و نظراتشان را در این زمینه جویا شدیم. نظرهایی که هر یک در عین تفاوت و تضاد، مکمل یکدیگر نیز هستند. 

صرفه جویی ناشر در طرح جلد بی‌حرمتی به مخاطب است
حجت الاسلام عبدالهادی اشرفی، مدیر تولید انتشارات بوستان کتاب که هفتمین ناشر از 10ناشرِ فعال قرآنی جهان است و تاکنون هشت بار به عنوان ناشر برگزیده کشوری و 9 بار هم به عنوان ناشر برگزیده سال حوزه انتخاب شده، پیش از هر چیز تاکید کرد که طرح جلد ضعیف کتاب بی‌حرمتی به مخاطب است و لازم است با برگزاری برخی نمایشگاه‌ها یا جشنواره‌ها، اهمیت طراحی در کتاب‌های دینی را به صورت پر رنگ تر مطرح کرد. 

وی درباره تلاش‌های نشر بوستان کتاب در این عرصه گفت:  در صدد بودیم تا در زمینه طراحیِ گرافیک کتاب‌های دینی دست به یک الگوسازی بزنیم تا برای دیگر ناشران دینی هم این مساله مطرح شود و بخواهند که در این زمینه ورود کرده و فعالیت داشته باشند. از این‌رو حتی همایش هایی را هم در بین سال های 1385 تا 1388 برگزار کردیم.

وی درباره دلایل بی اعتنایی ها و کم توجهی ها رواج یافته به طرح جلد کتاب‌های مذهبی به دو علت مهم اشاره کرد و توضیح داد: از یک سو بالا بودن هزینه مواد ضروری و مصرفی کتاب و مشخصا کاغذ  سبب شده تا ناشر به فکر صرفه جویی بیفتند و طرح جلدهای هزینه بر را حذف کنند؛ در حالی که من فکر می‌کنم اگر در زمینه طراحی جلد کم بگذاریم، به مخاطب بی‌احترامی کرده‌ایم.

وی درباره دلیل  ضعف طراحی جلد کتاب ها بیان کرد: برخی ناشران گرایش به طراحی در آثار دینی را ممکن است سبُک بدانند و به نوعی باور دارند که ممکن است توجه به این‌گونه مقولات ارزش محتواییِ کتاب را پایین بیاورد.

اشرفی در ادامه درباره این‌که آیا در این حوزه طراحان معدودی قادر و مایل به همکاری هستند یا خیر؟ اظهار کرد: کم کاری از خود ما ناشران بوده  که نیروهای حرفه ای و هوشمند را در عرصه طراحی جذب نکرده ایم وگرنه بسیارند افرادی که می‌خواهند و می‌توانند که این کارها را انجام دهند. 


کتاب‌های مذهبی قدیمی نیاز به پوست‌اندازی دارند 
مهدی باقری، قائم مقام دفتر نشر فرهنگ اسلامی، از پرکارترین ناشران این حوزه که سابقه فعالیت‌هایش در انتشار کتاب‌های دینی-مذهبی به سال‌های حتی پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد، با اشاره به این‌که تا امروز ساده‌انگارانه به سوی کتاب‌های مذهبی رفته‌ایم، اظهار کرد: ضروری است روی ظاهر کتاب‌های دینی-مذهبی کار ویژه‌ای انجام شود؛ حتی اگر این اقدام به افزایش هزینه انتشار این آثار منجر شود. 

وی توضیح داد: به واسطه موضوعی که کار دینی-مذهبی دارد،حساسیت ها و ظرافت های خاصی باید مورد توجه قرار بگیرند. این احتیاط ها سبب می شوند تا یک سبک معمول و خاص مورد توجه قرار بگیرد. یکی از دلایل یکنواختی ظاهری در کتاب‌های مذهبی همین مساله است. 

باقری تاکید کرد: لازم است آثار بزرگان این عرصه در قالب هایی نو و مدرن ارایه شوند تا با ذائقه و سلایق جوانان همخوانی بیشتری داشته باشد.

دیدگاه سنتی ناشران کتاب‌های مذهبی مانع خلاقیت طراحان است
علی جاسبی‌نیا، مدیر نشر دانش آموز نیز که همکاری‌ای سه ساله با پرویز اقبالی طراح و تصویرگر نخستين اثر مصورِ(استریپ) مذهبیِ فاخر ایران با عنوان «داستان عاشورا» ـ ترجمه شده به 9 زبان دنیا ـ داشته است، معتقد است: مهم‌ترین بخش از ظاهر کتاب طرح روی جلد آن است اما ناشران کمتر به این موضوع اهمیت می‌دهند به ویژه ناشران مذهبی که بیشتر سنتی فکر می‌کنند و دیدگاه به‌روزی ندارند.

وی با تاکید بر این‌که آشکار است که طرح جلد عامل بسیار موثری در میزان فروش کتاب‌ها است، اظهار کرد: اهمیت این مساله در کارهای مذهبی جانیافتاده است. شما وقتی به کتاب‌های مذهبی نگاه می کنید غالبا طرح های یکنواختی دارند و علت هم این است که ناشر نمی خواهد به تصاویر تازه ای فکر کند. ناشران لبنانی کارهای خوبی برای طرح جلدها انجام شده ولی در ایران این‌گونه نیست. 

وی همچنین در بیان علتی دیگر برای این یکنواختی و تکرار طرح های جلد این کتاب ها عنوان کرد: متاسفانه نویسنده های کتاب های مذهبی هم حساسیت چندانی در این زمینه ندارند. حتی در کار کودک و نوجوان هم این میزان توجه کافی نیست. می توانم بگویم  کمتر از 40 درصد نویسندگانِ این حوزه توجه مورد نیاز را به این مقوله دارند و خود همین، علت مضاعفی است که سبب می شود طرح جلد کتاب‌های مذهبی رشد چندانی نداشته باشند.  

بسیاری از طراحان از محتوای کتاب‌ها بی‌خبرند!
یداله سعدی، موسس و مدیر نشر «دلیل ما» که توانسته 9 سال متوالی برگزیده در حوزه مذهبی باشد، از طراحانی که به محتوای کتاب‌ها بی‌توجهند گلایه کرد. وی با جانب داری از بحث سادگی در طراحی جلد و نمونه گرفتن طرحِ جلدهای آثار محمدرضا حکیمی، نویسنده شناخته شده و با دغدغه عرصه دین و تشیع عنوان کرد: نباید اصرار داشت که همه چیز در روی جلد به مخاطب القا شود. تلاش‌هایی که در ترکیب تصاویر و نمادهای مختلف می‌شود، اطلاعات زیادی را به مخاطب منتقل می‌کند که ضرورتی ندارند و حتی گیج کننده هم هستند. 

سعدی همچنین درباره کوتاهیِ طراحان در مطالعه آثاری که قصد طراحیِ جلدشان را دارند، دستمزد کم را دلیل این مساله ندانست و عنوان کرد: برای برخی طرح جلدها بین 400 هزار تا یک میلیون تومان دستمزد پرداخت کرده‌ایم. 

مدیر نشر دلیل ما  عدم تفکیک کارها و تخصص‌ها را معضل جدی طراحی جلد کتاب‌های مذهبی دانست و دو مساله را به عنوان دلیل این معضل به شرح زیر بیان کرد: اول موقعیت اقتصادیِ نامطلوب ناشران و دیگری هجوم ابزارهای مختلف طراحی که سبب شده اند کار از حوزه تخصصی خارج شود و ناشران با غیر متخصصین کار کنند.

در پایان چکیده برخی اظهارات این ناشران را مرور می کنیم: