محمد سروش محلاتی:تقابل عدالت خواهی علی(ع) با افراط گری

در ایام شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داریم، و مناسب است که در این مناسبت، به بازخوانی یکی از ابعاد زندگی حضرت بپردازیم و یک گام به سیره آن بزرگوار نزدیک شویم. نام حضرت علی(ع) با عدالت، گره خورده و ایشان به عنوان سمبل عدالت برای بشریت شناخته می شود، ولی این عدالت چیست؟ و چرا آن حضرت به این عنوان شناخته شده است؟ و چرا این هدف مقدس، در هنگام عینیّت یافتن، با سختی و موانع روبرو می شود؟ و چگونه عدالت قربانی می شود و عدالت مجسّم مدفون می گردد؟

برای عدالت، تعریف و تفسیر های متعددی ارائه شده است، در فلسفه و اخلاق اسلام عدالت به نقطه اعتدال که در برابر افراط و تفریط قرار دارد و حد وسط شناخته می شود، تفسیر شده است. (الاسفار الاربعه، ج9، ص90) در فقه هم همین تلقی و تفسیر مورد تأیید قرار گرفته و گفته شده است که: العداله هی التوسط بین الافراط و التفریط (ر.ک کشف الثام، ج4، ص217) امام خمینی که در آثار مختلف خود این موضوع را دنبال کرده اند، به این نتیجه رسیده اند که «عدالت عبارت است از حد وسط بین افراط و تفریط». (شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص147)

و البته تشخیص «حد وسط» و «نقطه اعتدال» کار ساده و آسانی نیست، و چه بسا افراط گرایان، تندترین رفتار های خود را، مصداق عدالت بدانند، و یا در داوری نسبت به رفتار های عادلانه دیگران، به ایشان نسبت «کند روی» و تفریط و یا سازش کاری دهند.

باور شیعیان به امامت امیرالمؤمنین و پیوند ناگسستنی وی با عدالت، شاخصی در اختیار آنان قرار می دهد که بر مبنای آن، تشخیص «افراط» و «تفریط» دشوار نخواهد بود و با توجه به سیره آن حضرت می توان تحلیل کرد که:

الف) در جامعه علوی، چه زمینه هایی برای افراط گرایی وجود داشت؟

ب) افراط گرایان در میان اصحاب حضرت، چگونه عمل می کردند؟

ج) افراط گرایان برای اقدامات تند و افراطی چه توجیهی داشتند؟

د) افراط گرایان چه فرجامی برای دولت علوی رقم زدند؟

هـ) امیرالمؤمنین دربرابر افراط گرایان چه موضعی داشتند؟

انقلاب زمینه ساز افراط گری

فرهنگ جاهلیت، فرهنگ افراط گری بوده، اعراب که به تعصّبیت شُهره بودند، هرگز با رسیدن به قدرت، حاضر به رعایت اعتدال نبودند، و لذا اگر یک کشته می دادند، به قصاص قاتل بسنده نمی کردند، و در جنایت بر عضو هم به مقابله به مثل حاضر نمی شدند و به کمتر از قتل رضایت نمی دادند، وقرآن آنان را زیاده روی و اعتداء بر حذر می داشت و حتی در جهاد هم بر ایشان هشدار می داد که زیاده روی نکنید : و لاتعتدوا ( سوره بقره ایه 190 )

این فرهنگ اعتداء و تجاوز که با بعثت نبوی، کنترل گردید، پس از وفات حضرت بار دیگر سربرآورد و عناصر افراطی میدان دار شدند. ولی در پایان دوره عثمان و فراگیر شدن روحیه عصیان و اعتراض در میان مسلمانان، زمینه های جدیدی برای افراط گری فراهم آمد و این بار «شورش و انقلاب» بهانه تازه ای به دست انقلابیّون داد تا به این عنوان دست به رفتار های خلاف قاعده زده و از مسیر اعتدال خارج شوند.

وقتی که انقلاب فراگیر شد، جبهه وسع و گسترده ای را دربر گرفت، جبهه ای که یک سوی آن طلحه و زبیر و عایشه، و سوی دیگر آن کمیل بن زیاد، مالک اشتر و عماریاسر و محمد بن ابی بکر بودند.

امیرالمؤمنین هرچند به شدت به اعمال خلیفه اعتراض داشت و او را شایسته این منصب نمیدانست ، ولی شیوه های تند انقلابیون را تأیید نمی کرد. او نه تنها رهبری انقلاب را برعهده نگرفت، بلکه بارها برای مهار و کنترل انقلابیون اقدام کرد، ولی آن ها به کمتر از «حذف» رضایت نمی دادند. وقتی که ششصد نفر از مصریان برای اعتراض به مدینه آمدند و با عثمان ملاقات کردند، خلیفه از حضرت خواست که وساطت کند تا آنان بازگردند، حضرت پذیرفت و از آن ها خواست که آرام باشند. استدلال امام در این مرحله آن نبود که خلیفه بی گناه است واعتراض انقلابیون بی مورد است، بلکه امام می گفت:

این اعتراضات تند، شما را در مسیری قرار می دهد که آینده آن روشن نیست! در حالی که آن ها گمان می کردند که با کنار گذاشتن خلیفه، همه چیز اصلاح خواهد شد، امام هشدار می دادکه عاقبت این کار معلوم نیست! یعنی امید ها و آرزو های شما بیش از آن که بر شناخت واقعی اوضاع مبتنی باشد، از شور و احساسات ناشی می شود: یا هؤلاء تلبثوا و لاتسرعوا الی شیء لا تعرفون عاقبته، ولی آن جماعت انقلابی، همان شعار را تکرار می کردند که به غیر از کناره گیری خلیفه، رضایت نمی دهیم: فقالوا هیهات، لا نقنع منه الّا بالاعتزال عن هذا الامر. (مفید، الجمل، ص137)

شیخ مفید در ادامه می گوید:

وقتی در اثر فشار انقلابیون خلیفه به مسجد آمد و بر فراز منبر، اظهار ندامت و پشیمانی کرد، و قبول کرد به اصلاحات تن دهد امام علیه السلام از آنان خواست که این عذرخواهی را بپذیرند و از شعار اسقاط خلیفه صرف نظر کنند: اتقوا الله! مالکم و للرجل؟! اما رجع عمّا انکرهتموه؟ اما تاب علی المنبر توبه جهر بها؟

ولی خلیفه با ادامه دادن روش خود، این حمایت حضرت را از دست داد.

البته انقلابیون، حتی آن ها که از ارادتمندان امیرالمؤمنین بودند و برای به قدرت رسیدن حضرت تلاش داشتند، بلافاصله با قتل خلیفه و پدید آمدن ابر های تیره اختلاف و درگیری های داخلی، به خطا های محاسباتی خود پی بردند و پذیرفتند که هرچند خلیفه، لیاقت و شایستگی این مقام را نداشته، ولی با اقدام آن ها، دشمنان فرصت های جدیدی برای ترک تازی پیدا کرده اند. از این رو بعد ها که عمروعاص از عمار یاسر ـ که از سران انقلابیون بود ـ پرسید که درباره قتل عثمان چه نظری دارد؟ عماردر پاسخ گفت: این کار راه های هر فساد و تباهی را به روی شما گشود: فتح لکم باب کل سوءِ (نصر بن مزاحم، وقعه صفین، 338)

جالب آن است که امیر المؤمنین در اوج انقلاب، علاوه بر آن که مخاطرات انقلاب را به انقلابیون گوشزد می کرد، به شخص خلیفه نیز هشدار می داد که اگر به تغییر روش خود تن ندهد و کار به قتل خلیفه بیانجامد، مشکلات جدیدی بروز خواهد کرد و قتل و درگیری در میان مسلمانان پیوسته ادامه خواهد داشت، لذا خلیفه را به خدا قسم می داد که نگذارد کار به انجا بیانجامد. امام (ع) به جای آن که در ضمیر خود از حذف خلیفه شاد باشد چرا که امکان به قدرت رسیدن او را فراهم می کند، از چنین حادثه ای بیمناک بود و عواقب آن را ناگوار می دانست. خطبه164نهج البلاغه، که گزارشی از وساطت حضرت بین انقلابیون و عثمان است به این جملات می رسد که و انی أنشدک الله ان لاتکون امام هذه الامه المقتول، فانه کان یقال یقتل فی هذه الامه امام یفتح علیها القتل و القتال الی یوم القیامه .

علاوه بر این امیرالمؤمنین که بر مبنای عدالت، شیوه ناعادلانه خلیفه را تخطئه می کرد، بر اساس همین مبنا نیز شیوه افراط گرایانه انقلابیون را هم تخطئه می کرد، امام نه تنها کار آن ها را از نظر «منطق عقل» و تدبیر و آینده نگری قابل نقد می دانست، بلکه اقدامات آن ها را از نظر «منطق عدل» و دوری از تند روی و افراط گری نبز قابل قبول نمی دانست. لذا وقتی درباره قتل عثمان نظر می داد، هم عثمان را محکوم می کرد و هم شیوه انقلابیون را: استأثر فأساء الاثره و جزعتم فأسأتم الجزع. یعنی عثمان شیوه بدی در خود کامگی در پیش گرفت و شما هم شیوه بدی در اعتراض داشتید. (نهج البلاغه، خطبه30)

این نقد حضرت اشاره به همان تند روی هایی است که انقلابیون آن روز ها داشتند و شرح آن به تفضیل در تاریخ آمده است، از آن جمله:

1ـ انقلابیون ـ و از آن جمله مالک اشتر که با هزار نفر از کوفه آمده بود ـ خانه عثمان را در محاصره خود درآوردند و اجازه ورود آب هم به خانه او نمی دادند. (الامامه والسیاسه، ج1، ص38) و در همین شرایط بود که امیرالمؤمنین برای رساندن آب به خلیفه اقدام کرد. ( امالی شیخ طوسی، ج2، ص325)

2ـ انقلابیون به جای قتل بدون زجر ، او را زیر لگد های خود قرار داده و با ضربه به سر و فرو ردن نیزه بر بدن او، او را به قتل رساندند، در العقد الفرید، همسر خلیفه به نام نائله، گزارشی از مشاهدات خود از این وضع فجیع ارائه کرده است. (ج5، ص50) محمدبن ابی بکر و عمروبن حمق، از عناصر فعال در این ماجرا بودند. به نقل مسعودی، امیرالمؤمنین در این شرایط برخی از نزدیکان خود را برای جلوگیری از این اقدامات به خانه عثمان فرستاد. (مروج الذهب، ج2، ص353)

3ـ پس از قتل خلیفه، انقلابیون اجازه تشییع جنازه او را ندادند، سه روز بدن او رها شده بود، و حتی دخترش حق نداشت که برای پدر گریه کند، از غسل و نماز بر بدن او نیز ممانعت کردند، و اجازه دفن او را در بقیع ندادند، و در خرابه مجاور آن که یهودیان دفن می شدند او را دفن کردند، این محل بعدا به بقیع متصل گردید. (تاریخ طبری، ج4، ص412) و البته امیرالمؤمنین در همه این مراحل، انقلابیون را از این اقدامات منع می کرد. (همان)

نمودهای افراط گرایی

پس از قتل خلیفه و بعد آن که مسلمانان با امیرالمؤمنین بیعت کردند، جبهه انقلابیون دچار تشتت گردید، عده ای بر پیمان خود با حضرت استوار ماندند، و عده ای دیگر از حضرت فاصله گرفتند و یا به مقابله برخاستند، افراطی گری در میان گرده دوم و از آن جمله ناکثین و مارقین، ماجرا های مفصلی دارد که فراوان بازگو شده است و لذا بازخوانی پرونده تکفیریانی مانند خوارج که روزگاری «با» امیرامؤمنین بودند، و روزگار دیگر «بر» حضرت خروج کردند، در این جا ضرورتی ندارد، ولی نباید فراموش کرد که اثار افراطی گری در میان اصحاب و یاران حضرت نیز، تا پایان دوره خلافت امام، حضور داشت، اعضای این جریان چون به پیشوای خود باور قلبی و اعتقاد راسخ داشتند، لذا تندروی هایشان به جداشدن از حضرت، نیانجامید، ولی پیوسته در سخنان و رفتارهایشان، تندروی ظهور می کرد و امیرالمؤمنین در برابر خواسته هایشان مقاومت می کرد. هرچند گاه فضاسازی هایشان، ابتکار عمل را از حضرت می گرفت، و امام را به اقدامات ناخواسته، وادار می کرد.

از این رو ما در دوره حکومت امیرالمؤمنین، با دو جریان افراطی مواجه ایم، جریانی که در برابر امام قرار دارد مانند خوارج، و جریانی که در کنار امام قرار دارد و نمی خواهد از دستور حضرت تخطّی کند. برای درک درست از افراطی گری در میان پیروان حضرت ، باید عملکرد این گروه دوم، مورد تأمل قرار گیرد. نمونه ای از این مواضع در اینجا ذکر می گردد:

1ـ بیعت تحمیلی

بیعت با امیرالمؤمنین، در فضایی کاملا آزاد انجام گرفت و هیچ تهدیدی وجود نداشت. و از این رو برخی از مسلمانان به بهانه های واهی، از بیعت کردن امتناع کردند. در این شرایط، برخی از یاران حضرت، شیوه بیعت تحمیلی و رأی زوری را پیشنهاد می کردند. البته نیت و قصد آنان خیر بود و گمان می کردند که با زور و فشار می توان جلوی مخالفت ها را گرفته و جامعه ای یکدست پدید آورد. از این رو مالک اشتر به این باور بود که با زور باید افرادی مانند عبدالله بن عمر را وادار به بیعت کرد و اگر تسلیم نشوند، باید گردن شان را زد! لذا درباره او به امام گفت: عبدالله احساس امنیت و آزادی می کند که حاضر به بیعت نیست و خود را از تازیانه و شمشیر شما در امان می بیند، اجازه دهید تا گردن او را بزنم! امام فرمود: من بعیت از روی اکراه نمی خواهم، او را آزاد بگذارید : فقال الاشتر: إن هذا أمن من سوطک و سیفک فدعنی اضرب عنقه، فقال (ع): لست ارید ذلک منه علی کره، خلّو سبیله.

مالک اشتر علاوه بر این که برای گردن زدن امثال عبدالله بن عمر، توجیه سیاسی داشت، می توانست توجیه فقهی نیز ارائه کند، همان توجیه که می گوید: بیعت با امام مسلمین و یا رأی دادن به او یک «تکلیف» است، و هرکس که از وظیفه خود امتناع می کند، می توان او را با اعمال قدرت و فشار، به آن وادار کرد. (ر.ک: دراسات فی ولایه الفقیه، ج1، ص571)

2ـ حبس متّهمان

برخورد با کسانی که مورد سوءظن قرار می گیرند و اقدام به دستگیری و حبس آنان، در جهت جلوگیری از اقدامات تخریبی شان، یکی از خواسته های عناصر افراطی است و گاه افرادی که به عقل و تدبیر هم شناخته می شوند این گونه شیوه ها را تجویز و توصیه می کنند. مثلا ابن عباس به امیرالمؤمنین پیشنهاد کرد که چون طلحه و زبیر در صددند که به مکه بروند و در آن جا زمینه شورش و عصیان را فراهم آوردند، آن ها را زندانی کند و بدین وسیله جلوی فتنه آن ها را بگیرد. ولی امیرالمؤمنین به چنین پیشنهاد هایی تن نمی داد و آن را ظلم می شمرد و مجازات قبل از جرم را ناعادلانه می دانست: یابن عباس أتأمرونی بالظلم بدأ و بالسیئه قبل الحسنه و اعاقب علی الظنه و التهمه، کلا ! (الجمل، مفید، ص167)

3ـ برخورد با معتزلان و کناره گیران

در حکومت علوی، کسانی که با حضرت بیعت نکرده بودند، از امنیت و آزادی برخوردارند و تا وقتی در برابر حکومت دست به قیام نمی زدند، کسی متعرض آن ها نمی شد، ولی افراد تندرو اینگونه مماشات و سماحت را نمی پذیرفتند و خواهان برخورد انقلابی با این گروه بودند، مثلا محمدبن ابی بکر وقتی به عنوان استاندار مصر به آن جا رفت،در فاصله کم تر از یک ماه، متعزلین (کسانی که از بیعت کناره گیری کرده بودند) را احضار کرده و اخطار نمود که یا تسلیم می شوید و ما را می پذیرید، و یا باید مصر را ترک کرده و از شهرهای ما بیرون روید: اما ان تدخلوا فی طاعتنا اما ان تخرجوا من بلادنا. و چون آنان مقاومت کردند، محمد بن ابی بکر، با آن ها درگیری خونین پیدا کرد. این درحالی بود که استاندار قبل ـ قیس بن سعد ـ به آن ها امنیت داده بود. (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج6، ص73)

4ـ حذف عاقلان

افراطی ها برای آن که همه امور را به قبضه خود درآورند، چاره ای جز «حذف» عناصر معتدل و با تدبیر ندارند، و برای این که در حذف موفق شوند بناچار ابتداء باید با القاء سوءظن و طرح تحلیل های غیر واقعی آنان را در معرض اتهام قرار داده و جوّ روانی برعلیه آنان بوجود آورند. به نظر می رسد که یکی از عاقل ترین و با تدبیر ترین اصحاب امیرالمؤمنین ـ بلکه عاقل ترین آن ها ـ قیس بن سعد بن عباده است که همگان او را به این صفت معرفی کرده اند. او در ابتداء از طرف حضرت استاندار مصر شد، پس از چندی معاویه باب مکاتبه با او را گشود، و قیس در مرحله اوّلیه، با ادبیات سیاسی مبهم و تعبیرات دو پهلو، پاسخ معاویه را داد تا اهداف واقعی او آشکار شود، معاویه که از وی بسیار نگران بود به جنگ روانی روی آورد و اعلام کرد که قیس با من سازش کرده است و در این باره سند مجعولی را منتشر کرد. با این شیطنت معاویه، بخشی از عناصر ساده لوح یا تند رو در میان اصحاب امیرالمؤمنین تحت تأثیر قرار گرفته، و با دامن زدن به شایعات از حضرت خواستند که او را عزل کند، امام (ع) آن نسبت ها به قیس را نمی پذیرفت و می فرمود «انی والله ما اصدّق بهذا علی قیس»، ولی عبدالله بن جعفر اصرار داشت که باید او را عزل کرد زیرا نباید روزه شک دار بگیریم: «دع مایریبک الی مالا یریبک» و البته عبدالله سعی می کرد که با عزل قیس، زمینه استاندار شدن برادرش محمدبن ابی بکر ـ که از مادر بایکدیگر مشترک بودند ـ را فراهم کند. (الغارات، ج1، ص137)

به هرحال به تعبیر آیه الله احمدی میانجی، اطرافیان ناآگاه و تند رو امام، امام را مجبور کردند که قیس را عزل کند: « الجئوه (ع) الی عزل قیس» (مکاتیب الائمه، ج1، ص512) و به تعبیر علامه مجلسی، این فشار ها نمونه ای از همان فشار های خوارج بود که در صفین به قبول حکمیت انجامید و در حالی که حضرت نظر دیگری داشت، در شرایط اضطراری به خواسته ایشان تن داد. (بحارالانوار، ج33، ص540)

و وقتی آثار منفی این تندروی ها آشکار گردید، که محمدبن ابی بکر به مصر رفت، و در اثر عدم تدبیر کافی و بالاخره با شهادت او، بحران مصر بالا گرفت و در نهایت مصر سقوط کرد، در حالی که با مدیریت و تدبیر و سیاست شخصیتی مانند قیس جلوی این فاجعه را می توانستند بگیرند. چه این که حضرت، پس از وی، نظر به استانداری هاشم بن عتبه داشت که مانع شدند و پس از شهادت محمد بن ابی بکر، امام تصریح کرد که اگر هاشم اعزام شده بود، عرصه به دست دشمنان نمی افتاد و فرصت سوزی نمی شد: «و قد اردت تولیه مصر هاشم بن عتبه و لو ولیّته ایاها لما خلّی مهم العَرصه و لا انهزَهُمُ الفرصه.» (نهج البلاغه، خطبه66)

5ـ تندروی در برخورد با دشمنان

در میان اصحاب امیرالمؤمنین بزرگانی بودند که از سرِعشق به حضرت و به دلیل شدت عداوت نسبت به دشمنان وی، تقاضای برخورد های تند با دشمنان را داشتند و چه بسا توصیه های حضرت به رفق و مدارا، برایشان غیر قابل تحمل بود، مثلا امیرالمؤمنین با پایان یافتن جنگ جمل، اعلام عفو عمومی کرد و از تعقیب سپاهیان دشمن تعرض به مجروهان انها منع نمود، ولی این شیوه برای عماریاسر، سنگین بود، و به فرموده امام سجاد، او مردی تند و تیز بود، و لذا توقعات دیگری داشت: ان ابا الیقظان کان رجلا حاداً. ولی امیرالمؤمنین فرمود: آن گونه که پیامبر بعد از فتح مکه با مشرکان رفتار کرد، با سپاه بصره برخورد می کنم. (شیخ طوسی، تهذیب، ج6، ص155)

همین خصلت روحی و سیاسی سبب آن می شد که گاه این گونه افراد به رفتارهایی دست بزنند، که خواسته یا ناخواسته با شیوه و سبک امیرالمؤمنین ناسازگار باشد، چه این که در جریان جنگ جمل، چنین اتفاقی به دور از چشم حضرت توسط مالک اشتر افتاد، ماجرا این است که یک بار ابوحمزه ثمالی به امام سجاد گفت چرا امیرالمؤمنین در جنگ جمل و در برخورد با مسلمانان طاغی، رفتاری برخلاف رفتار بزرگوارانه پیامبر با مشرکان داشت؟ امام سجاد بسیار ناراحت شد و فرمود: حضرت علی (ع) همان سیره پیامبر را داشت، ولی جریان این است که وقتی مالک اشتر فرماندهی خط مقدم را برعهده داشت امام به او کتبا دستور داد که فراریان را تعقیب نکند و مجروحان را آزار ندهد، نامه به مالک رسید و او آن را جلوی زین اسب خود قرار داد و به جنگ ادامه داد و اصحاب جمل را از دم درو کرد و تا خانه هایشان تعقیب کرد، و پس از آن نامه را برداشت و خواند و مضمون آن را به سپاهیان خود اعلام نمود! (کافی، ج5، ص33)

*  *  *

نمونه های فوق به عنوان نمود هایی از تند روی و افراط گرایی، نشان می دهد که این گرایش ناشایسته اخلاقی وسیاسی را فقط در مخالفان نباید دید، و حتی کسانی که به رأس هرم قدرت در حکومت اسلامی نزدیک اند، از این آفت، مصونیت ندارند. از این رو باید بررسی کرد که ریشه این مشکل در کجاست؟ و چرا افراد شایسته نیز ممکن است به آن دچار شوند؟ و راه مقابله با این آسیب چیست؟ و چگونه می توان جامعه اسلامی را در مسیر تعادل و به دور از افراط و تفریط، مدیریت کرد؟ امید است در فرصت های دیگری به این موضوع برگردیم.

*این متن که به نقل از سایت شخصی نویسنده آمده، جهت ارائه در مراسم سخنرانی در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان در دارالزهراء ولنجک تهیه و نگارش یافته است

+{