سهم تولید ملی از محصولات فرهنگی و هنری و ادبی کودکان و نوجوانان

محمد حمزه زاده معاون هنری حوزه هنری، در آستانه افتتاح حوزه هنری کودک و نوجوان یادداشتی منتشر کرد که در زیر می خوانید.حمزه

محمد حمزه زاده - این یادداشت را کلاً به عنوان یک مقدمه و دیباچه اولیه برای ورود به بحث بسیار استراتژیک و اساسی تولید ملی محصولات فرهنگی و هنری برای کودکان و نوجوانان در نظر بگیرید. موضوع، بسیار پیچیده و بحث، بسیار مفصل‌تر این است که در چند کلمه و جمله و صفحه بشود به آن پرداخت و ادعا کرد که حق مطلب به جا آورده شده است. اما از آن جا که نمی‌خواهیم اسم این بچه را رستم بگذاریم و بعد بترسیم که صدایش کنیم، سر حرف را از جایی باز کرده‌ایم تا بهانه‌ای بشود برای گفت و گو و تبادل نظر صاحب نظران و دلسوزان این عرصه. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید...

حدود بیست میلیون نفر از جمعیت کشور را کودکان و نوجوانان سنین زیر هفده سال تشکیل می‌دهند. این یعنی بیست و هشت درصد کل جمعیت کشور. اگرچه در ادبیات جمعیت شناختی و محاسبات و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و سیاسی برای این گروه سنی حساب خاص باز می‌شود، اما یقیناً از منظر فرهنگی و پرورشی، موضوع از اهمیتی ویژه برخوردار است. جمعیت‌شناسان معتقدند جامعة ایرانی در مرحلة جوانی است و دورة گذار به مرحله میان سالی این جامعه در پیش است.

جامعة امروز ایران بعد از انقلاب اسلامی، داعیه‌دار اسلام انقلابی و تفکر شیعی و احیای تمدن اسلامی است. برنامه این جامعه برای مهمترین بخش تشکیل دهندة جمعیت خود چیست؟ غیر از نظام آموزش رسمی کشور که با چالش‌ها و مسائل ریز و درشت خود روبروست، دیگر چه برنامه و نظام محتوایی و تربیتی مبتنی بر فرهنگ اسلامی و ایرانی و ارزش‌های مذهبی و سبک زندگی ایرانی _ اسلامی به صورت مدون و مشخص نگاشته و طراحی شده است؟ و کدام نهاد یا سازمان یا اداره یا مؤسسه در حال تولید محتوی و محصولات فرهنگی و هنری و ادبی است؟ اگر مؤسساتی هست _ که البته هست _ تولیدات آن‌ها چه سهمی از بازار محصولات فرهنگی و هنری و ادبی کشور را به خود اختصاص داده است؟

بررسی وضع موجود در چند زمینه شاخص مثل اسباب بازی، کتاب، فیلم و انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای و بازی‌های الکترونیک نشان خواهد داد که نظام فرهنگ و هنر ما چه زمین مساعد و مهمی را در اختیار بیگانگان قرار داده که هر چه دارند و می‌خواهند در آن بکارند و درو کنند. و پیدا کنید و پیدا کنیم زمان و مکان روزی را که قرار است با این اوضاع به چشم‌اندازهای آرمانی ترسیم شده برسیم.

چه باید کرد؟

در یک کلام، نیازمند طراحی نظام تولید محصولات ملی برای کودکان و نوجوانان کشور هستیم. اما باید‌ها و نباید‌های این نظام چیست و از کجا باید شروع کرد؟ موارد زیر به نظر من بخشی از اقداماتی است که برای شروع کار لازم است:

۱. صنعتی کردن تولید محصولات برای کودکان و نوجوانان

به نظر می رسد وقت آن رسیده که تولید محصولات فرهنگی و هنری را به طور کل و تولید محصولات برای کودکان و نوجوانان را به طور خاص، به سمت صنعتی شدن پیش ببریم. مهمترین ظلم را به حوزة تولید محصول هنری آن زمان روا می داریم که خط پر رنگ و ضخیمی بین فرهنگ و اقتصاد می کشیم. مدت‌هاست هر کار غیر اقتصادی و حتی ضد اقتصادی را با برچسب "فرهنگی" شناسایی کرده‌ایم. در ادبیات برنامه‌ریزی و بودجه‌نویسی، پولی را که به امور فرهنگی اختصاص می‌دهیم، مترادف با هزینه قطعی می گیریم و آن را بدون درآمد و بی بازگشت تلقی می کنیم. در حالی که چنین نیست و این موضوع بدیهی را باید جا‌به‌جا حتی برای وجدان خودمان اثبات کنیم. در حالی که اگر "دورة گردش عملیات" را در تولیدات و خدمات فرهنگی و هنری به درستی شناسایی و احصا کنیم، دیگر هیچ کار و محصول و خدمت هنری را مساوی با هزینه قطعی و بی‌بازگشت نخواهیم دانست.

لازمه این کار، پوشاندن لباس صنعت به حوزة تولید محصولات فرهنگی و هنری است. ادبیات صنعتی می‌تواند مسیرهای بازگشت سرمایه و حتی میزان سودآوری کالاها و خدمات هنری را به ما نشان دهد.

۲. شناسایی مزیت نسبی تولیدات داخلی

ذائقة هر مخاطبی با محصولات و تولیدات فرهنگی و هنری برگرفته از آداب زندگی و فرهنگ همان مخاطب سازگار است. بر همین اساس، ذائقه و خواسته مخاطبان ایرانی با محصولات برگرفته از فرهنگ ایرانی هم راستاست. و اساساً توجه به محصولات خارجی کاملاً از سر ناچاری است. همچنان که ذائقة یک مخاطب آمریکایی با محصولات هنری آمریکایی سازگارتر است. هر جا هم که استقبالی از محصولات خارجی می‌شود، مربوط است به این که میدان را خالی گذاشته‌ایم و خارجی‌ها وارد شده‌اند و گذشت سالیان، خود به ذائقه سازی منجر شده است. اما در مجموع، نظرسنجی‌های صدا و سیما مثلاً در مورد فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی و نیز نحوة سلوک مخاطبان سینما با فیلم‌های سینمایی در طول تاریخ سینمای ایران نشان می‌دهد که تماشاگران به طور کلی فیلم‌های ایرانی را بیشتر می‌پسندند و دوست دارند.

در حوزة صنعت هنری، روانشناسی مخاطب ایرانی را باید از نحوة سلوکش با صنایع دستی و مثلاً فرش ایرانی مورد توجه قرار داد. و نه مثلاً با صنعت اتومبیل‌سازی. یا باید سلوک ایرانیان را با غذاهای ایرانی و نحوه رفتارشان را با غذاهای خارجی بررسی کرد. ایرانیان، غذای ایرانی را ترجیح می‌دهند. فیلم و داستان ایرانی مثل برنج ایرانی است. آیا در ایران کسی هست که برنج خارجی را به برنج ایرانی ترجیح دهد؟ (پال اسپراکمن، مترجم آمریکایی کتب حوزه هنری می‌گفت: ایرانی‌ها پیتزا را هم ایرانی کرده‌اند. آنچه که شما به اسم پیتزا می‌خورید، هیچ ربطی به پیتزای ایتالیایی ندارد!)

طبیعی است که باید در طراحی تولید محصولات هنری به مزیت نسبی آن‌ها که ایرانی بودن آن‌هاست، توجه کنیم. استقبال مخاطبان کودک و نوجوان از آثار انیمیشن ساخته شده ایرانی( مثل شکرستان) که اقتضائات هنری و فنی این صنعت را رعایت کرده‌اند، نشان می‌دهد که در بازار رقابت با محصولات خارجی، وضع ما با فاصله زیادی از رقبای خارجی بهتر است.

ادبیات، تاریخ، فرهنگ، باورها، زبان و مولفه‌هایی متعدد از این نوع، محصول ما را به مشابه خارجی برتری می‌دهد. چه قدر به این داشته‌ها توجه کرده‌ایم؟!

به عنوان یک مورد دم دستی، پشتوانة تولیدگران ادبی ما را چنان‌چه بخواهند در حوزه ادبیات داستانی یا حکمتهای برگرفته از متون کهن کار کنند در نظر بگیرید. واقعاً غیر از این که فرهنگ و ادبیات ایرانی را با برچسب‌های "غنی" و " قابل افتخار" و"ماندگار" به موزه‌ها سپرده باشیم، چه بهره قابل اعتنایی از آن‌ها برده‌ایم؟

۳. لزوم توجه به مطالعات و پژوهش‌های زیرساختی

یکی از مهمترین مطالعات زیرساختی، مطالعات ناظر به وجه صنعتی و تجاری محصولات فرهنگی و هنری است. امروز صنعت سرگرمی را یکی از پر‌ درآمد‌ترین صنایع می‌شناسند. اما از این اطلاعات سطحی و روزنامه‌ای که بگذریم، به جرأت می‌توان گفت که کمترین اطلاعات تولیدی در زمینه شناخت و مطالعات بازار محصولات و سرگرمی‌های کودکان در ایران موجود نیست. حجم گردش سرمایه، مطالعات دقیق ذائقه‌سنجی، مطالعات سنجیده در باب تعریف گروه‌های سنی، سهم تک تک محصولات متنوع از بازار داخلی، نقش بازیگران عمده تجاری (و حتی تعداد آن‌ها و نام و نشان ده‌ تا از مهمترینشان) در کدام بانک اطلاعاتی مضبوط است؟ چه نهاد یا جایگاهی در حال رصد محصولات ورودی به کشور است و حتی به صورت آفلاین امکان ارائه اطلاعات اولیه را دارد؟ اطلاعات شبکه توزیع در کجاست؟ فعالان این حوزه کیستند؟ سهم هر کدامشان در تامین نیاز بازار چه قدر است؟

این‌ها سوالاتی ظاهرا ابتدایی است که به سادگی به جواب مناسب نمی رسد. واقعاً آنقدر که در زمینه محصولات دارویی یا غذایی برای کودکان کار و مطالعه شده، یک صدم آن در زمینة نیازهای روحی و روانی و نحوه تولید محصول هنری و سرگرمی برای کودکان کار نشده است. در بخش زیادی از نیازها که تازه باید به دنبال اختراع چرخ باشیم!
یکی دیگر از مهم‌ترین مطالعات زیرساختی، بحث نحوه تفکیک گروه‌های سنی و تعیین گروه مخاطبان یک محصول هنری یا ادبی است. روشن است که امروز دیگر نمی‌توان بر مبنای تقسیم بندی‌های سنی و تحصیلی چهل سال پیش، برای محصولات فرهنگی تعیین مخاطب کرد. روش جایگزین چیست و کدام مطالعه و پژوهش جدی در این زمینه انجام شده که خروجی‌اش امروز به کارمان بیاید؟

٤. توجه به رویش و پایش نیروی انسانی

هنرمندان و تولیدگران حوزه صنعت هنری کودک و نوجوان، علاوه بر تخصص های مرسوم فنی و هنری، باید با روانشناسی و علوم تربیتی مخاطبان خود آشنایی کامل داشته باشند. کی و کجا و چه گونه در حال جذب و پرورش و آموزش این هنرمندان هستیم؟

٥. بازارسازی، بازاریابی، بازارداری و بازارپایی

قبول داریم که بازار محصولات و سرگرمی‌های کودکان در دست ما نیست. اما به همین موضوع هم می‌توان از وجه مثبت نگریست. از وجهی که به ما کمک کند با بررسی سیر تصرف بازار و شیوه شناسی بازارسازی و بازارداری بیگانگان در این زمینه، به الگوهای بومی و منطقه‌ای خودمان برسیم. امروز دیگر همه‌مان می‌دانیم که مثلاً شخصیت عروسکی‌ای که در دست کودک ماست، چه مسیری را از منظر تولید و تجارت محصولات هنری طی کرده و از کدام دروازه‌های فرهنگی و هنری وارد خانه هایمان شده است. برای‌مان روشن است که وقتی کودک‌مان را از طریق یک کتاب تصویری یا یک فیلم انیمیشن یا یک بازی رایانه‌ای با آن شخصیت آشنا کردیم، (شخصیتی که طراحی رفتار و گفتار و اعمالش طوری است که خود را به دنیای ذهن و درون کودک تحمیل می‌کند) خواست غریزی او را در به دست آوردن این عروسک تحریک کرده‌ایم. این راه طی شده را ما هم می‌توانیم با الگوهای خودمان برویم.

در عرصه‌ای دیگر، شهرک‌ها و سرزمین‌های شادی و سرگرمی که در ابعاد بسیار بزرگ در کشورهای مختلف تأسیس می‌شوند، بخشی از فعالیت بازارپایی است. سرنخ خیلی از جریان‌های ترویجی هنری و فرهنگی در این شهرک‌ها دیده می‌شود. در ایران، نمونه‌های کوچک موجود، مملو از دستگاه‌ها و بازی‌ها و برنامه‌های صد در صد خارجی است. طراحی و ساخت شهربازی‌های ایرانی لازم است در دستور کار ما قرار گیرد.

حلقه دیگر بازارپایی و بازارداری، فروشگاه‌های بزرگ عرضه محصولات برای کودکان هستند که به جرأت می‌توان گفت حتی یکی از آن‌ها را در کشورمان نداریم.

حداقل دستاورد این بررسی این است که می‌توان مسیر مشابه را با محصولات و فرهنگ خودی طی کرد و به جواب رسید.

٦. لزوم تولید انبوه و متنوع محصولات جانبی

امروز کارشناسان و فعالان حوزه سرگرمی‌های کودکان پذیرفته اند که بازار، حوزه تأثیر و درآمد اقتصادی و فرهنگی "محصولات جانبی"‌ای که بر اساس فیلم‌ها و داستان‌ها و انیمیشن‌ها تولید می‌شوند، بیش از خود این فیلم‌هاست. و روشن است که در طراحی پلان تجاری تولیدات هنری، سهم قابل توجهی از درآمد و سود را متوجه محصولات جانبی می‌دانند. طراحی و تولید یک فیلم انیمیشن که هنوز با همه نوآوری‌های فناورانه جزو گرانترین تولیدات در صنعت هنری است، نقطه آغاز یک فعالیت پر سود تجاری و یک اقدام شدیداً موثر فرهنگی است که با ارائه محصولات متنوع جانبی تکمیل می‌شود. یک فیلم را می‌توان به بخش زرهی نیروی مهاجم تشبیه کرد و محصولات جانبی آن را به پیاده نظام پشت سرش. که در اصل، ورود و استقرار پیاده نظام است که تصرف یک موقعیت را معنا و واقعیت می بخشد.

۷. نقش رسانه‌های فراگیر

در پردیس اقدامات و فعالیت‌های صنعت هنری کودک و نوجوان، به کارگیری رسانه‌های فراگیر مثل تلویزیون و فضای سایبر و مطبوعات و تبلیغات محیطی، یک اقدام راهبردی است. در مثال این یادداشت، فیلمی که دیده نشده و داستانی که در شمارگان انبوه خوانده نشده، عملا نمی‌تواند سوژه محصولات جانبی بعدی باشد. این‌جاست که رسانه‌ها و آثار هنری نقشی تعاملی در ربط با یکدیگر پیدا می‌کنند. آثار هنری دیده می شوند چون رسانه آن ها را می‌نمایاند و رسانه مخاطب می‌یابد چون آثار را نشان می‌دهد. روشن است که رسانه‌های فراگیر هم به عنوان مصرف کننده و مشتری عمده محصولات و هم به عنوان مروج و جریان ساز همین محصولات، جایگاهی بلند بالا می یابند.
معنی این حرف این است که توجه به رسانه و تعریف نقش و به کارگیری آن در صنعت هنری به طور کل و صنعت سرگرمی کودکان به طور خاص، یکی از مراحل اصلی و کلیدی است.

خلاصه

در پایان اجازه بدهید یک بار دیگر آن چه را گفتیم به شکل خلاصه مرور کنیم تا حاصل بحث روشن شود:

به شدت نیازمند طراحی نظام تولید محصولات فرهنگی و هنری ملی برای کودکان و نوجوانان کشور هستیم.

لازم است نگرش موجود به اقتصاد هنر اصلاح شود. فعالیت فرهنگی و هنری لزوماً غیر اقتصادی نیست.

تولید محصولات را در چارچوب‌های صنعتی با همه اقتضائات و ملزومات آن تدارک کنیم.

روی مزیت نسبی تولیدات ایرانی در جلب مخاطب و تضمین اقبال مردمی حساب ویژه باز کنیم.

به نقش و سهم واقعی نیروی انسانی متخصص، پژوهش زیرساختی، بازارسازی و بازارپایی توجه کنیم.

در طراحی پلان تجاری و نقشه راه تولیدات، جایگاه محصولات جانبی را دست کم نگیریم.

از ابتدا به فکر تعریف نقش برای رسانه‌های فراگیر و بهره‌گیری عملیاتی از آن‌ها باشیم.

منبع:منا