اطلاع رسانی کتاب از طریق رسانه‌های اجتماعی/جواد یزدان پناه

چکیده:

 حدود چهار سال پیش بود که مفهوم شبکه‌های اجتماعی به ‌طور گسترده با حضور اورکات در میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد و در مدت کوتاهی آن‌قدر سریع رشد کرد که، پس از برزیل و آمریکا، ایران سومین کشور حاضر در اورکات شد.

مظلومیت‌زدایی از بخش فرهنگ در کشور اگرچه به عنوان یک اولویت در طول این سال‌ها مطرح شده، اما به نظر می‌رسد با توجه به شرایط متفاوتی که بر هر یک از خرده نظام‌های این کل مطرح است نیازمند اولویت سنجی و اولویت بندی این خرده نظام‌ها و خروجی‌های آن هستیم. کتاب به عنوان یکی از ارکان اصلی نظام فرهنگی هم به دلیل مظلومیت بیشتر و هم به لحاظ اهمیتی که در جریان سازی فرهنگی دارد به نظر می‌رسد بیش تر نیازمند توجه است. از طرف دیگر اگر کتاب را به عنوان یک رسانه و در دایره نظام رسانه‌ای بخواهیم مورد توجه قرار دهیم، باز هم جایگاه ویژه‌ای برای آن خواهیم یافت. علیرغم این که مدت‌ها تصور می‌شد رشد رسانه‌های ارتباطی جدید که کارکردهایی مشابه کتاب داشتند به افول امپراطوری این رسانه منجر خواهد شد. اما نه ظهور و گسترش رسانه‌های ارتباطی‌ای مانند سینما، تلویزیون، و رادیو توانست رسانه کتاب را از میدان خارج کند و نه رسانه جدیدتری مانند اینترنت که مجهز به سلاح تکنولوژی‌های به روز تر و پرکاربرد تر شده بود.
همه این رسانه‌ها به نوعی وامدار کتاب‌اند و رشد و گسترش خود را در دامان کتاب تجربه کرده اند. آنچه تاکنون در این زمینه اتفاق افتاده است حکایت از بازتولید رسانه کتاب توسط سایر رسانه‌های جدید تر دارد.مثلا گسترش ایده‌های مربوط به ارتباط متعامل و تولید محتوای مشارکتی و همچنین تکنولوژی‌های نشر الکترونیک نه تنها هراسی متوجه رسانه کتاب نساخت، بلکه به ایجاد شکل‌های جدیدی از ارائه کتاب منجر شد. اما کتاب بر خلاف سایر رسانه‌ها که زبانی گویا دارند و به دلیل ویژگی چندرسانه‌ای بودن به سرعت خود را معرفی و جای خود را باز می‌کنند نیازمند معرفی توسط به کمک قابلیت‌های دیگر رسانه هاست. اینجاست که این رسانه‌ها به کمک کتاب می‌آیند و آن را کامل می‌کنند. یکی از انواع این رسانه‌ها که عمر نسبتا زیادی ندارد اما به سرعت جای خود را باز کرده است، رسانه‌های اجتماعی است. ایده اصلی ما در این مجموعه این است که از رسانه‌های اجتماعی می‌توان برای کمک به جریان اطلاع رسانی کتاب استفاده کرد و این رسانه‌ها می‌توانند حلقه مفقوده در جریان اطلاع رسانی کتاب را که ناشی از فقدان یا ضعف سایر رسانه هاست کامل کنند. برای روشن تر شدن موضوع بهتر است بحث را از رسانه‌های اجتماعی و قابلیت‌هایی که این رسانه‌ها دارند آغاز کنیم:

شبکه اجتماعی
شبکه اجتماعی ساختاری اجتماعی است که از گروه‌هایی (عموما‌ً فردی یا سازمانی) تشکیل شده ‌است که توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی به هم متصل‌اند، برای مثال: قیمت‌ها، الهامات، ایده‌ها و تبادلات مالی، دوست‌ها، خویشاوندی، تجارت، لینک‌های وب، سرایت بیماری‌ها (اپیدمولوژی) یا مسیرهای هواپیمایی. ساختارهای حاصل اغلب بسیار پیچیده‌اند. تحلیل شبکه‌های اجتماعی روابط اجتماعی را با اصطلاحات رأس و یال می‌نگرد. رأس‌ها بازیگران فردی درون شبکه‌ها هستند و یال‌ها روابط میان این بازیگران. انواع زیادی از یال‌ها می‌تواند میان رأس‌ها وجود داشته باشد. تحقیق در تعدادی از زمینه‌های آکادمیک نشان داده ‌است که شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از سطوح به کار گرفته می‌شوند ـ از خانواده‌ها گرفته تا ملت‌ها ـ و نقش مهمی در تعیین راه حل مسائل، اداره کردن تشکیلات و میزان موفقیت افراد در رسیدن به اهدافشان ایفا می‌کنند.
در ساده‌ترین شکل، شبکه اجتماعی انگاشتی از تمام‌ِ یال‌های‌ِ مربوط میان رأس‌های مورد مطالعه‌ است. شبکه اجتماعی همچنین می‌تواند برای تشخیص موقعیت اجتماعی هر یک از بازیگران مورد استفاده قرار گیرد. این مفاهیم غالبا‌ً در یک نمودار شبکه اجتماعی نشان داده می‌شود که در آن نقطه‌ها نشان‌دهندة رأس‌ها هستند و خط‌ها نشان‌دهندة یال‌ها.
آنالیز شبکه‌های اجتماعی
آنالیز شبکه‌های اجتماعی (مرتبط با نظریه شبکه‌ها) ـ به عنوان یک تکنیک کلیدی ـ در جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، جغرافیا، روان‌شناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی زبان، علوم ارتباطات، علوم اطلاعات، مطالعات سازمانی، اقتصاد و زیست‌شناسی مدرن همانند یک موضوع محبوب در زمینه تفکر و مطالعه پدیدار شده‌ است. بالغ بر یک قرن است که مردم از شبکه اجتماعی مجازی برای اشاره‌های ضمنی به مجموعه روابط پیچیده میان افراد در سیستم‌های اجتماعی در تمامی مقیاس‌ها ـ از روابط بین فردی گرفته تا بین‌المللی ـ استفاده می‌کنند. در سال ۱۹۴۵، جی. ای. بارنس1 برای نخستین بار از اصطلاح «قاعده‌مند» برای مشخص کردن الگوهایی از رشته‌ها استفاده کرد که مفاهیم را مشخص می‌کنند و به صورت رایج توسط عموم و دانشمندان علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد‌: گروه‌های محدود (مانند: قبایل و خانواده‌ها) و طبقات اجتماعی (مانند: جنسیّت و قومیت). دانشورانی چون اس. دس. برکاوتز2، استفان بورگاتی3، رونالد بورت4، لینتون فری‌من5، مارک گرانوویتر6، پیتر مارسدن7، نیکلاس مولینز8، آناتول راپرت9، استنلی وازرمن10، باری ولمن11 و هاریسون وایت12 کاربرد شبکه‌های اجتماعی را به تفصیل بیان کرده‌اند. آنالیز شبکه‌های اجتماعی از طریق احکام نظری و روش‌ها و تحقیق‌های مربوط به آن از یک صنعت ضمنی به معبری تحلیلی برای پارادایم‌ها تغییر یافته ‌است. براهین تحلیلی ـ از کل گرفته تا جزء، از ساختار گرفته تا روابط و افراد، از اخلاق گرفته تا رفتار ـ همگی شبکه‌های سراسری را بررسی می‌کنند که در آن‌ها، همه رشته‌ها شامل روابط ویژه‌ای در میان جمعیت تعریف شده‌اند و یا شبکه‌های فردی را بررسی می‌کنند که شامل رشته‌هایی است که افراد مشخصی آن‌ها را دارند از قبیل انجمن‌های خصوصی. گرایش‌های تحلیلی متعددی آنالیز شبکه‌های اجتماعی را تمیز می‌دهند: هیچ فرضی وجود ندارد که گروه‌ها بلوک‌های‌ِ بنا‌کننده اجتماع‌اند: این معبر برای مطالعه سیستم‌های اجتماعی با محدودیت کمتر باز است از اجتماعات غیر محلی گرفته تا لینک‌های درون وب‌گاه‌ها.
آنالیز شبکه‌های اجتماعی، علاوه بر سروکار داشتن با اشخاص (افراد، سازمان‌ها، ایالات)، به عنوان واحدهای گسسته تحلیل، بر چگونگی ساختار رشته‌ها ـ که اشخاص و روابط میان آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد ـ نیز تمرکز می‌کند. برخلاف تحلیل‌هایی که بر این فرض استوارند که هنجارهای اجتماعی تعیین‌کننده رفتارها هستند، آنالیز شبکه‌های اجتماعی به بررسی وسعت تأثیرگذاری ساختار و ترکیب رشته‌ها بر هنجارها می‌پردازد.
شکل یک شبکه اجتماعی به تعیین میزان سودمندی شبکه برای افراد آن شبکه کمک می‌کند. به طور جزئی شبکه‌های محکم برای اعضایشان، نسبت به شبکه‌هایی که تعداد زیادی اتصالات ضعیف برای افراد خارج از شبکه اصلی دارند، کمتر مفید واقع می‌شوند. شبکه‌های باز، با اتصالات اجتماعی و رشته‌های ضعیف، شانس بیشتری برای دسترسی به ایده‌ها و دستاوردهای جدید نسبت به شبکه‌های بسته با رشته‌های طویل فراهم می‌آورد. به بیان دیگر، گروهی از دوستان که فقط با یکدیگر ارتباط دارند اطلاعات و دستاوردهای یکسانی به اشتراک می‌گذارند. اما گروهی که با بخش‌های اجتماعی دیگر ارتباط دارند شانس بیشتری برای دسترسی به گسترة اطلاعات دارند. افراد، برای دستیابی به موفقیت، بهتر است که با شبکه‌های گوناگونی ارتباط داشته باشند تا اینکه فقط ارتباطات زیادی درون یک شبکه داشته باشند. به طور مشابه افراد می‌توانند تأثیرگذاری و ایفای نقش را، به عنوان واسطه در برقراری ارتباط بین دو شبکه که به هم متصل نیستند، تمرین کنند. (این کار پر کردن سوراخ‌های ساختاری نامیده می‌شود.)
آنالیز شبکه‌های اجتماعی چشم‌انداز متناوبی ایجاد می‌کند که در آن خواص افراد نسبت به ارتباطات و رشته‌های میان آن‌ها در شبکه اهمیت کمتری دارد. این معبر ایجاد شده ‌است تا برای توضیح بسیاری از پدیده‌های جهان واقعی مفید واقع شود، اما مجال کمتری برای نمایندگی‌های فردی باقی می‌گذارد تا توانمندی‌های فردی‌شان در موفقیت تأثیرگذار باشد زیرا بخش زیادی از این توانمندی‌ها درون ساختار شبکه باقی می‌ماند. از شبکه‌های اجتماعی برای بررسی چگونگی تأثیرات متقابل میان تشکیلات و توصیف بسیاری از اتصالات غیررسمی ـ که مجریان را به یکدیگر متصل می‌کند ـ نیز استفاده می‌شود و در این زمینه‌ها نیز به خوبی برقراری ارتباطات فردی میان کارمندان در سازمان‌های مختلف عمل می‌کند. شبکه‌های اجتماعی نقش کلیدی در موفقیت‌های تجاری و پیشرفت‌های کاری ایفا می‌کنند. شبکه‌ها راه‌هایی را برای شرکت‌ها فراهم می‌کنند تا اطلاعات جمع‌آوری کنند، از رقابت بپرهیزند و حتی برای تنظیم قیمت‌ها و سیاست‌ها با هم تبانی کنند.

آشنایی با شبکه‌های اجتماعی اینترنتی
فضای مجازی مجال شکل‌گیری اجتماعات جدید‌ِ کاربران را فراهم می‌کند. از زمان تونیس (Tonnies) و تلاش او برای تعریف دو گونه تجمع انسانی ـ یعنی «اجتماع» در مقابل «جامعه» (گزلشافت و گمنشافت) ـ همه متفکران علوم اجتماعی و فرهنگی «رو‌در‌رو بودن»، «محدودیت تعداد»، و «ابتناء بر روابط عاطفی و نه روابط عقلانی» را از خصائص بنیانی «اجتماع» عنوان کرده‌اند. هر‌چند روابط کاربران فضای مجازی رابطه‌ای با واسطه ‌است و نه رو‌در‌رو، بسیاری از مطالعه‌کنندگان اینترنت تمایل دارند از اصطلاح «اجتماع» برای اشاره به جمع کاربران استفاده کنند. در این میان تلاش‌های متعددی در حال اجراست تا حوزه و دامنه معنایی کاربردهای جدید این اصطلاح را برای اشاره به تجمعات کاربران فضای مجازی روشن سازد؛ از جمله می‌توان به تلاش‌های خانم شلینی ونچرلی اشاره کرد. دیدگاه‌های ونچرلی در سایت USINFO ارائه شده ‌است. او به شبکه‌ها و سازمان‌های رسمی‌ای می‌پردازد که به سامان بخشیدن به روابط و مقررات ارتباطاتی در فضای مجازی اشتغال دارند. وی همچنین به موضوع اجتماعات کاربران و خصوصیت‌های آن‌ها اشاره می‌کند. شبکه‌های اجتماعی بر پایه اینترنت از قبیل facebook.com و myspace.com در بین جوانان آمریکایی محبوبیت بسزایی کسب کرده‌اند. این شبکه‌های اجتماعی در عین حال که فضاهایی هستند که در آن‌ها افراد دوستان جدیدی پیدا می‌کنند و یا دوستان قدیمی خود را در جریان تغییرات زندگی‌شان قرار می‌دهند، مکان‌هایی برای تبادل نظرند که در آن‌ها جوانان عقاید و دیدگاه‌های خود را با هم به اشتراک می‌گذارند. این قابلیت که یک جوان بتواند با امثال خود در کشورهای دیگر جهان ارتباط برقرار کند باعث شده است که این شبکه‌ها به مکانی تبدیل شود که در آن‌ها ایده‌های جدید معرفی و دربارة آن‌ها بحث می‌شود.
شبکه‌های اجتماعی اینترنتی در دنیا
استفاده از خدمات شبکه‌های اجتماعی، روزبه‌روز، محبوبیت بیشتری پیدا می‌کند. هم‌اکنون سایت‌های شبکه‌های اجتماعی، بعد از پرتال‌های بزرگی، مثل یاهو یا ام‌اس‌ان موتورهای جستجو مثل گوگل، به پراستفاده‌ترین خدمت اینترنتی تبدیل شده‌اند. خیلی از نهادهای مختلف جهانی و اینترنتی با اهداف گوناگون، که مهم‌ترین آن‌ها تجاری و تبلیغاتی است، به‌ راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی دست زده یا درصدد خرید سهام مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی دنیا هستند؛ مثل رقابت اخیر گوگل و مایکروسافت بر سر سایت مای‌اسپیس و فیس‌بوک. در رقابت مای‌اسپیس پُرکاربرترین سایت شبکه اجتماعی دنیا، گوگل، و در رقابت بر سر فیس‌بوک مایکروسافت برنده‌ شد. ضمن اینکه یاهو هم بعد از راه‌اندازی نه‌چندان موفق «۳۶۰درجه»، به دنبال راه‌اندازی یک شبکه اجتماعی دیگر به‌ اسم «مش» است.
ناسا هم برای جذب جوانان علاقه‌مند به موضوعات هوافضا، یک شبکه اجتماعی بر پایه استانداردهای نسل آینده وب و تنظیمات سایت خود راه‌اندازی کرد. این شبکه اجتماعی جدید، که مای‌ناسا نام دارد، بخش‌های بسیار پیشرفته‌ای دارد که کاربران می‌توانند از طریق آن‌ها تصاویر و تفکرات خود را درباره موضوعات فضایی با سایر کاربران به ‌اشتراک بگذارند. مای‌ناسا یک نمونه بسیار اصلی از شبکه‌های اجتماعی است و یک محیط مجازی می‌سازد که در آن کاربران می‌توانند همة موضوعات و مقولات مورد نظر و شخصی خود را جمع‌آوری کنند.
کاربران می‌توانند در این شبکه اجتماعی جدید برای خود وبلاگ درست کنند و از وبلاگ‌هایی نظیر وبلاگ یکی از مدیران ناسا استفاده کنند که روایت بسیار شگفت‌انگیزی از مأموریت‌های فضایی خود نقل کرده‌ است. شبکه‌های اجتماعی، به‌خصوص آن‌هایی که کاربردهای معمولی و غیرتجاری دارند، مکان‌هایی در دنیای مجازی‌اند که مردم خود را خلاصه‌وار معرفی و امکان برقراری ارتباط بین خود و همفکرانشان را در زمینه‌های مختلف مورد علاقه فراهم می‌کنند. البته در بعضی از این موارد، مثل مای‌ناسا، سمت و سوی اصلی این علایق (فضا) مشخص است.به نظر می‌رسد شبکه‌های اجتماعی اینترنتی در آینده بیش از این هم اهمیت پیدا ‌کنند. این شبکه‌ها هم‌اکنون هم روزبه‌روز محبوب‌تر می‌شوند. با شبکه‌های اجتماعی، دیگر افراد برای پیدا کردن همفکران خود در موارد گوناگون تنها نیستند؛ یک دوست آرژانتینی برای تحلیل بازی‌های بوکاجونیورز، یک دوست سوئدی برای صحبت درباره فناوری‌ِ اطلاعات، یک دوست فرانسوی برای صحبت دربارة فیلم‌های سینمای مستقل یا یک دوست مصری برای بحث دربارة مسائل خاورمیانه. مسلما‌ً در دنیای حقیقی هیچ‌گاه افراد‌ِ علاقه‌مند موضوعات مورد علاقه خود را به این گستردگی نمی‌یافتند. این دلیل و شاید دلایل مشابه این، سرویس‌های شبکه‌های اجتماعی به یکی از مهم‌ترین ارکان اینترنت در دو سه سال اخیر تبدیل شده‌اند.

شبکه‌های اجتماعی اینترنتی در ایران
حدود چهار سال پیش بود که مفهوم شبکه‌های اجتماعی به ‌طور گسترده با حضور اورکات در میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد و در مدت کوتاهی آن‌قدر سریع رشد کرد که، پس از برزیل و آمریکا، ایران سومین کشور حاضر در اورکات شد. اما در همان زمان شایعاتی هم رواج پیدا کرد که دربارة عضویت در این انجمن هشدار دادند. می‌گفتند که گوگل (گرداننده اورکات) از این طریق به اطلاعات شخصی، علایق و دیدگاه‌ها و ارتباطات خصوصی افراد دست پیدا می‌کند و ممکن است این کار باعث ازبین‌رفتن امنیت شخصی افراد شود. چندی پیش، دادگاهی در برزیل از گوگل تقاضای اجرای محدودیت‌هایی در سرویس اورکات کرد تا گروه‌های نژادپرستانه از اورکات حذف شوند. البته گوگل از اجرای این تقاضا سر باز زده ‌است.
گوگل اعلام کرده چون سرورهای گوگل، که با اورکات مرتبط‌اند، در آمریکا قرار دارد، کلیه امور مربوط به آن مطابق قوانین آمریکا بوده و نمی‌توان قوانین برزیل یا سایر دولت‌ها را در آن دخالت داد، اما گروه‌های خاصی که بر‌خلاف قوانین داخلی اورکات بوده‌اند شناسایی و بسته شده‌اند. هرچند که یاهو ۳۶۰ هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما کاربران ایرانی به سراغ سایت‌های شبکه‌های اجتماعی کمتر معروف و حتی شبکه‌های اجتماعی ایرانی می‌روند. با نگاهی به تعداد کاربران ۲۴ شبکه اجتماعی پرطرفدار دنیا (جدول)، به‌آسانی می‌شود میزان تأثیرگذاری این شبکه‌ها را درک کرد. این شبکه‌ها مجموعاً بیش از یک میلیارد کاربر دارند و اگرچه تعامل زیادی بین کاربران آن‌ها وجود دارد، رقم فوق‌العاده‌ای است.

حلقه مفقوده در اطلاع رسانی کتاب
در اطلاع رسانی کتاب از طریق رسانه‌های سنتی نظیر صدا و سیما، خبرگزاری‌ها و روزنامه ها، همیشه یک مشکل اساسی وجود دارد که آن عدم انعکاس یا بازتاب ضعیف خبرهای یک کتاب یا رویداد است که می تواند به دلیل محدودیت‌های فنی و سازمانی این رسانه‌ها باشد. جدای از این پژوهش‌هایی که در زمینه تحلیل محتوای اخبار منعکس شده از سوره مهر در رسانه انجام شده نشان می‌دهد که اگرچه میزان کمی اخبار منشر شده از سوره مهر در یک فرآیند زمانی حدودا 18 ماهه به دو برابر رسیده است و اغلب خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها به صورت مداوم این اخبار را منتشر می‌سازند. اما وقتی با جامعه مخاطبان کتاب‌ها روبه‌رو می‌شویم شاهد این هستیم که این افراد این رسانه‌ها را به عنوان منبع اصلی برای دریافت اطلاعات کتاب‌های سوره مهر نمی‌دانند و این اطلاعات را به روش‌های دیگر نظیر حضور در نمایشگاه یا فروشگاه‌های کتاب به دست می‌آورند. به عبارت دیگر با آنکه به نظر می‌رسد استفاده از رسانه‌های خبری-روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها-برای انتشار اخبار سوره مهر به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته اما هنوز این منابع شاید به دلیل پایین بودن تیراژ نتوانسته اخبار را به طیف گسترده‌ای از مخاطبان برساند.
همچنین این رسانه‌ها-روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها- قابلیت‌های تعاملی کمی دارند به این معنا که امکان درگیر کردن مخاطب برای آن‌ها کم است. گرچه در شکل‌های جدیدتر این رسانه‌ها از قبیل خبرگزاری‌ها سعی شده این مشکل تا حدودی برطرف شود.با این حال فرضیه ما این است که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند نقش مکمل در جریان اطلاع رسانی ایفا کنند و ضعف‌های موجود در رسانه‌های رسمی را برطرف سازند. اطلاع رسانی از طریق شبکه‌های اجتماعی به معنای فراموش کردن رسانه‌های سنتی و کنار گذاشتن آنها نیست. روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و رادیو و تلویزیون هنوز هم جمعیت بسیار زیادی از مخاطبان را تحت پوشش قرار داده‌اند و به عنوان جریان مسلط در اطلاع رسانی محسوب می شوند. رسانه‌های اجتماعی به دلیل نوع مخاطبی که در اختیار دارند با اهمیت هستند. مخاطبان این رسانه‌ها مخاطبان کیفی هستند و از این نظر که دارای تحصیلات و اطلاعات بیشتری نسبت به سایر کاربران دارند به لحاظ تاثیرگذاری می توانند طیف گسترده‌تری از افراد را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع شماره اول فصلنامه «کتاب مهر» به این موضوع اختصاص یافت و با انتشار فراخوان ارسال مقاله، از میان مقالات ارسالی مقالات حاضر انتخاب گردید
جواد یزدان‌پناه

منابع
Linton Freeman, 2006, the Development of Social Network Analysis. Vancouver: Empirical Pres.
Wellman, Barry and S. D. Berkowitz, eds., 1988. Social Structures: A Network Approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Freeman, Linton, 2006, the Development of Social Network Analysis. Vancouver: Empirical Pres.
Wellman, Barry and S. D. Berkowitz, eds., 1988. Social Structures: A Network Approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Scott, John. 1991, Social Network Analysis. London: Sage.
Wasserman, Stanley, and Katherine Faust. 1994, Social Network Analysis: Methods and Applications. Cambridge: Cambridge University Press.
http://en.wikipedia.org/wiki/Social_network
http://www.hamshahrionline.ir
http://fa.wikipedia.org/wiki



منبع: فصلنامه کتاب مهر » شماره 1

منبع:منا