حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی: نگرانی درباره حوزه انقلابی جدی است

مهسا رمضانی"سرویس اندیشه ایران" طی دو سال گذشته در قالب گفت‌‌وگو و یادداشت‌های متعدد کوشید «نظام آموزشی دانشگاه‌ها» را محل تأمل قرار دهد و در راستای آسیب‌شناسی این نظام، بسیاری از صاحبنظران و نخبگان دانشگاهی را به اظهارنظر در این زمینه فراخواند. اما این بار می‌کوشیم در سلسله یادداشت‌ها و گفت‌‌وگوهایی با استادان و علمای حوزه‌های علمیه، «نظام آموزشی حوزه‌های علمیه» را به بررسی بنشینیم. برای این منظور در نخستین گام به سراغ حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی رفتیم. او که تجربه 40 سال فعالیت در حوزه علمیه قم را دارد، از نقاط قوت و ضعف این نهاد آموزشی در قیاس با سیستم آموزشی دانشگاه‌ها می‌گوید و به مقایسه حوزه‌های علمیه دیروز و امروز می‌پردازد.

جناب استاد سروش محلاتی، امسال چهلمین سالی است که در حوزه علمیه قم فعالیت می‌کنید، از این رو، باید در بحث و بررسی «وضعیت نظام آموزشی حوزه» دیدگاه‌های قابل تأملی داشته باشید؛ کما اینکه در این راستا مقالات بسیاری نیز از شما منتشر شده ‌است، در این سال‌هایی که در حوزه علمیه مشغول به فعالیت و تدریس بودید بیشتر بر چه مباحثی متمرکز شدید؟
در چهار دهه اخیر فقط به کارهای علمی در حوزه مشغول بوده‌ام؛ با این تفاوت که دو دهه اول آن متمرکز به تحصیل بودم و دو دهه بعد متمرکز بر تدریس و تحقیق. البته طی این سال‌ها، دغدغه‌های فراوانی داشته‌ام ولی یکی از مهم‌ترین آنها: «نظام حوزه و روحانیت» بوده‌ است که بیش از بیست و پنج سال است درباره آن قلم زده و یا بحث ‌و گفت‌وگو داشته‌ام. احتمالا مجموعه مقالاتم در این‌باره  به حدود یکصد مقاله برسد که متأسفانه هنوز نتوانسته‌ام جمع‌آوری و تدوین کنم.
در بحث نظام آموزشی، شاید نخستین مسأله‌ای که ذهن را درگیر می‌کند، وضعیت متون آموزشی باشد، ارزیابی شما از متون آموزشی حوزه‌های علمیه چیست؟ و چقدر آنها را مطابق با مسائل و نیازهای روز می‌دانید؟
به روز بودن متون آموزشی در دانشگاه با حوزه متفاوت است. در دانشگاه و بویژه در علوم انسانی دائماً با نظریات جدید مواجه هستیم و قهرا باید متون تغییر پیدا کند. ولی ما در حوزه برای تسلط بر منابع عربی؛ مثلاً ادبیات عرب می‌خوانیم یا منطق می‌خوانیم. این علوم چندان نیاز به تغییر متون ندارند. اساساً منابع اصلی ما «کتاب» و«سنت» است و یک متفکر اسلامی باید در فهم درست آنها دارای تبحر باشد. لذا مثلاً در فقه، فقیه باید به متون گذشته مراجعه کند و کاملاً بر آنها مسلط باشد و شیوه صحیح استنباط را در آنها تجربه کند. البته او با موضوعات جدید و نو هم روبه‌رو می‌شود که باید آنها را بدرستی بشناسد. مثلاً وقتی می‌خواهد درباره مسائل بانکی اظهارنظر کند ضرورت دارد که درک درستی از آنها داشته باشد. از این نظر، حوزه علمیه امروز نسبت به حوزه علمیه دیروز پیشرفت خوبی داشته است، ولی هنوز نمی‌توان شرایط را کاملاً مطلوب دانست؛ زیرا از یک سو، قلمرو موضوعاتی که به طور دائم در حال تحول و دگرگونی‌اند، بسیار وسیع است و از سوی دیگر، همه علمای ما در حال و هوای این تحولات و تغییراتی که به تبع آنها ممکن است در احکام دین هم اتفاق بیفتد، نیستند. عکس‌العمل تندی که برخی حوزویان نسبت به آرای جدید امام خمینی(ره) به عنوان مثال فتوای مشروط به حلیت شطرنج دادند، علامت آن است که حوزه در این مسائل با مشکلات جدی مواجه است.
«تولید فکر و نوآوری» فاکتوری است که اغلب در آسیب‌شناسی نظام آموزشی دانشگاه‌ها مورد تأکید قرار می‌گیرد. این فاکتور در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه چقدر محل تأمل و تمرکز استادان و سیاستگذاران آموزشی حوزه قرار دارد؟
بسیاری از علمای بزرگ حوزه علمیه مانند حضرات آیات شبیری زنجانی و وحید خراسانی معتقدند که عمق حوزه‌های علمیه در بحث‌های علمی نسبت به گذشته کمتر شده است. بنده هم در سابقه تدریس و حضور خود در حوزه‌، همین تجربه را داشته‌ام؛ یعنی احساس می‌کنم طلبه‌های چند دهه قبل نسبت به طلبه‌های امروزی در کار علمی بسیار جدی‌تر و کوشاتر بودند. آنها در گذشته هم فارغ البال‌تر بودند و هم انگیزه‌های قوی‌تری داشتند. امروز متأسفانه پراکنده‌کاری بر زندگی علمی حاکم شده است و اینها آفت علم و تفکر است.
وضعیت نظریه‌پردازی در حوزه‌های علمیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نظریه‌پردازی در حوزه‌های علمیه همان «اجتهاد» است. فضای حوزه و طلبگی فضای «ان قلت و قلت» و نقد و ایراد بوده و هست و این بهترین زمینه برای رشد و شکوفایی نظریات جدید است. ولی در قبال این حُسن، ما در حوزه بسیار در قید و بند مشهورات هستیم و این هم یک مانع جدی است. البته همه علوم حوزوی وضع یکسانی ندارند؛ مثلاً فلسفه اسلامی از نظر نوآوری روند بسیار کندی را طی می‌کند و کمتر دچار تحول و تغییر می‌شود و گاه حکمایی همچون آقاعلی مدرس پیدا می‌شود که «مؤسس» نام می‌گیرند. در فقه و اصول، اجتهاد قوی‌تر است ولی این اجتهاد در لایه‌های رویین است یعنی در بیرون از قلمرو مشهور است تا چه برسد به آنچه در حوزه اجماعیات و ضروریات فقه قرار دارد. کمتر فقهایی پیدا می‌شوند که مانند مقدس اردبیلی با تردید در اجماعیات به اجتهاد در لایه‌های عمیق‌تر فقه بپردازند.
برخی بر این باورند که دانشگاه در برخورد با مسائل روز رویکردی ایجابی دارد و حوزه رویکرد سلبی، تا چه اندازه با این دیدگاه همدل هستید؟
متأسفانه گاهی برخورد سلبی در میان ما قوی است. چون فکر می‌کنیم که زندگی جدید و ابزارهای نو به «ایمان»مان آسیب می‌رساند و باید از ایمان مردم حراست کنیم. از طرف دیگر، حوزه‌ها هنوز نتوانسته‌اند طرح‌های جایگزین ارائه کنند؛ طرح‌هایی که آسیب‌های طرح‌های فعلی را نداشته باشد؛ لذا با توصیه به اجتناب و احتیاط می‌کوشند جامعه ایمانی را از خطرهای احتمالی مدنظرشان دور کنند.
برجسته‌ترین نقطه قوت نظام آموزشی حوزه‌ها در مقایسه با دانشگاه‌ها را در چه زمینه‌ای می‌بینید؟
نظام آموزشی حوزه نقاط قوت متعددی دارد و معین کردن یکی از آنها به عنوان برجسته‌ترین سخت است ولی به گمان بنده اهتمامی که در این نظام به «انگیزه‌های تحصیل علم» وجود دارد، یک امتیاز بسیار مهم و اساسی است.
 از گذشته‌های دور، پیوسته به طلاب متذکر می‌شدند که علم‌آموزی با قصد «قربت» باید باشد و چون علم مقدس است لذا نباید ابزاری برای رسیدن به قدرت و ثروت قرار گیرد بخصوص تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی چون حوزه از مزایای مادی و دنیوی فاصله داشت و فارغ التحصیلان حوزه به مزایای خاصی دست نمی‌یافتند لذا عملاً هم، کسانی که به حوزه روی می‌آوردند انگیزه‌های مادی نداشتند. امام خمینی(ره) می‌فرمود مؤسس حوزه مرحوم آیت الله حائری وقتی از دنیا رفت، فرزندانش در آن شب چیزی در خانه نداشتند.
علامه طباطبایی 50 سال در حوزه و در حالی که مؤلف «المیزان» بود و بزرگترین استاد فلسفه به شمار می‌رفت، در نهایت عسرت زندگی می‌کرد.
حوزه امروز چقدر توانسته همچنان میراثدار این امتیاز‌ها  باشد؟
در حوزه‌های علمیه امروز نیز امکانات رفاهی برای طلاب در حد ضرورت است و باز هم سختی زندگی برای طلاب وجود دارد ولی تفاوت امروز و دیروز در این است که دیروز برای طلبه، افق روشنِ رسیدن به منزلت دنیوی وجود نداشت ولی امروز این افق تا حدودی روشن است. از این رو، باید توجه داشت انگیزه‌های تحصیل علم تحت الشعاع افق منزلت دنیوی قرار نگیرد.
از آنجا که در جمهوری اسلامی، علما و فقها دارای شئون خاص هستند، حوزه امروز جاذبه‌های زیادی دارد که طلبه امروز را به خود جذب کند. از این رو باید در حوزه امروز انگیزه‌های کسب علم با جدیت بیشتری مورد توجه قرار گیرد.
 فارغ از تأکیدی که بر انگیزه‌های تحصیل علم در حوزه‌های علمیه داشتید، در مقام مقایسه حوزه‌های علمیه دیروز و امروز، چه وجوه دیگری قابل شناسایی است؟  
حوزه علمیه در گذشته کاملاً مستقل از حکومت بود و به‌‌رغم اینکه برخی از استادان یا بزرگان آن کاملاً با حکومت تقابل داشتند ولی به لحاظ فعالیت علمی و تدریس کاملاً آزاد بودند و در حوزه با محدودیت مواجه نمی‌شدند. در واقع، شرایط سیاسی حوزه چندان بر پژوهش‌های علمی آن تأثیرگذار نبود. امروز نیز باید سعی‌مان بر حفظ این روند باشد و بزرگان و استادان بکوشند مباحث علمی را در اولویت خود قرار دهند و اگر نقطه نظری انتقادی در روند کلی کشور دارند حتی در مباحث فقهی، آنها را مطرح کنند. متأسفانه در چند دهه اخیر، چندان آثار فقهی و پژوهشی انتقادی منتشر نشده است. در حالی که ارتباطات شفاهی گواه بر دیدگاه‌های متنوع، متکثر و بعضاً انتقادی دارد. چند وقت پیش به من اطلاع دادند مقاله تحقیقی بنده با عنوان «موضع آیت‌الله بروجردی درباره حکومت در عصر غیبت» با اینکه به لحاظ رتبه علمی با بالاترین امتیاز پذیرفته شده بود از یک همایش رسمی حوزه حذف شده است چون با شرایط موجود مناسب دیده نشده بود!!
بتازگی رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه‌ای، مطرح فرموده‌اند که «حوزه باید انقلابی بماند»، آیا در این‌باره نگرانی وجود دارد که این امر مورد تأکید ایشان قرار گرفته است؟ دلیل این نگرانی چیست؟
بله، به نظر بنده نگرانی جدی است. قبل از پیروزی انقلاب در حوزه دو تفکر بود؛ انقلابی و غیرانقلابی (ما در حوزه جریان ضد انقلابی به شکل جدی نداشته‌ایم). در دوره انقلاب و پس از پیروزی انقلاب، جریان اول غالب بود ولی باید مراقب باشیم که این جریان در حوزه بتدریج تضعیف نشود. البته این تغییر و جابه‌جایی مهم علت دارد. یک علت، برخوردهای غیراخلاقی با عده‌ای از بزرگان حوزه بود که در اینجا نمی‌توان شرح داد ولی کافی است که اشاره کنم در نماز جمعه قم به شخصیت بزرگواری مانند آیت الله جوادی آملی یا آیت الله امینی اهانت شد و متأسفانه انقلابیون اصیل با آن برخورد نکردند. از این نمونه‌ها در سال‌های اخیر در قم زیاد اتفاق افتاده است. نتیجه این رویه، کناره‌گیری حوزویان اهل فکر و اندیشه از آن جریان است. علت دیگر این تغییر آن است که در سال‌های اخیر چنین القا شده است که انقلاب یعنی همین متصدیانی در قوای سه گانه حضور دارند و انتقاد از مثلاً آقای احمدی‌نژاد یعنی رویگردانی از انقلاب و البته علمای باسابقه‌ای که این رویکرد را نداشتند و مورد بی‌مهری قرار گرفتند.
در شرایط کنونی، تنها راه انقلابی بودن حوزه آن است که بزرگانی که سمبل علم و تقوا و اخلاص‌اند و البته به آرمان‌های امام خمینی(ره) نیز وفا دارند، در جایگاه شایسته خود قرار گیرند. به نظر بنده ظواهر انقلابی در حوزه بخصوص در سطح مدارس ابتدایی به شکل قوی ظهور و بروز دارد ولی باید سعی کنیم این جریان در سطوح بالاتر و لایه‌های عمیق‌تر تضعیف نشود. نگرانی بیشتر مربوط به عدم اهتمام جدی و در سطح گسترده نسبت به مبانی فقهی حضرت امام(ره) است که برای فرزندان فکری امام(ره) نگران‌کننده است. این‌ها همه تفاوت حوزه امروز با حوزه دیروز است.

منبع: ایران