پیشینه بحث از ولایت فقیه پیش از انقلاب/ جعفریان، رسول

این یادداشت در معرفی سه اثر است که در باره پیشینه بحث از حکومت اسلامی و ولایت فقیه از دهه های بیست، سی و پنجاه منتشر شده است.

سال 1384 دو جلد کتاب با عنوان «رسائل سیاسی ـ اسلامی دوره پهلوی» چاپ کردم که مشتمل بر چندین رساله در باره بحث از حکومت در اسلام در دوره پهلوی بود. مباحثی که اساس بحث هایی شد که پس از پیروزی انقلاب در مجلس خبرگان قانون اساسی شده و به طور کلی اندیشه حکومت یا جمهوری اسلامی را پدید آورد. در آنجا به تفصیل در باره این پیشینه صحبت کرده ام.
البته تعداد رساله های بنده که تصحیح کرده بودم بیشتر بود، اما متاسفانه برخی از آنها با صلاحدید مدیریت مرکز اسناد حذف شد که از آن جمله دو جلد مفصل حکومت اسلامی از حیدرعلی قلمداران بود و همین طور کتاب شیخ علی تهرانی در این موضوع. مجموعه آنها را در حال حاضر با همان تصحیح بنده روی 4shared هست و می توان استفاده کرد.

اما جالب است که این اواخر سه رساله دیگر یافتم که هر سه به نوعی بحث از حکومت اسلامی و ولایت فقیه مربوط می شود.

1
نخستین آنها کتاب «حکومت در مذهب شیعه» اثر قاسم تویسرکانی است که در آذرماه 1326 ش در تهران منتشر شده و قیمت آن ده ریال بوده است. این کتاب جمعا در 66 صفحه است و شامل مباحث امامت و اختلاف نظر شیعه و سنی، سیر امامت امامان تا غیبت صغری و سپس بحث از ولایت فقها در عصر غیبت است که این بخش در باب چهارم کتاب با عنوان «حکومت شیعه در دوره غیبت کبری» آمده است. نویسنده در نتیجه گیری به مقایسه حکومت فقیه با حکومت های دیگر در جهان معاصر پرداخته و البته نظر منفی نسبت به بخش اول دارد. نفس این که این بحث در سال 1326 مورد توجه بوده، به نظر می رسد بسیار جالب توجه است. فکر کنم این شخص اثر دیگری هم دارد که در زمینه پزشکی است. الان خاطرم نیست، اما از آنچه از قدیم در ذهنم بوده این را نقل می کنم. باید دوباره مراجعه کرد.

2
کتاب دیگر که رساله دکتری آقای داود رسائی است با عنوان «حاکمیت در اسلام و نظر ابن خلدون در باره آن» زیر نظر استادان محمد حسین علی آبادی، محمود شهابی و دکتر سنجابی در سال 1334 ش در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دفاع شده است. البته در این کتاب تنها فصل کوچکی به آراء سیاسی شیعه پرداخته شده اما در مجموعه رساله ای است که اساس آن بحث از حکومت در اسلام است و لازم است تا برای سابقه شناخت این قبیل افکار سیاسی مربوط به حکومت اسلامی پیش از انقلاب مورد تامل قرار گیرد. البته نوعی سابقه خلدون شناسی هم در ایران به حساب می آید.

3
سوم رساله ولایة الاولیاء از «االعلامة الجلیل الفقیه الحاج میرزا محمد تقی المجلسی الاصفهانی مد ظله العالی» سومین رساله ای است که به مبحث ولایت فقیه پرداخته و چاپ آن چهار سال پیش از انقلاب یعنی سال 1395ق / 1352 ش است. داستان از این قرار بود که چند روز قبل ارجاعی را در کتابی دیدم که طی آن جملاتی از محمد تقی مجلسی نقل کرده و نامی از رساله ای از وی با عنوان «ولایة الاولیاء». شگفت زده شدم که چرا در این سالها چنین رساله ای را از مجلسی اول ندیده بودم. این کتاب را در راه مطالعه می کردم تا به مشهد رسیدم و لحظه ای که وارد دانشکده الهیات مشهد شدم، به لطف مدیر محترم آن به دیدن کتابخانه رفتم. در آنجا از این اثر سراغ گرفتم. ساعتی بعد یک کپی از آن در اختیارم گذاشتند. بسیار سپاسگزار و خوشحال شدم. عصر آن روز، به خانه یکی از دوستان (جناب حجت الاسلام و المسلمین دانش سخنور) در مشهد رفتم. رساله را درآورده و به ایشان نشان دادم که ببینید چه اثر مهمی است! یک مرتبه دیدم روی جلد نوشته است: المیرزا محمد تقی المجلسی مد ظله العالی. فهمیدم که در آن لحظه چه اشتباهی کرده ام. ایشان از علمای معاصر اصفهان هستند و تحصیل کرده نجف که سالها در این شهر به تدریس درس خارج و امامت مشغول بوده و چندی است که بیمار هستند و البته صاحب رساله عملیه. در هر حال به کتابی که مطالعه کرده بودم مراجعه کردم. توضیحی در باره این شخص نداده بود، اما نام وی را در میان معاصران از علمای اصفهان آورده و آراء آنان را در باره امامت و ولایت تکوینی و تشریعی آورده بود.
چاپ این رساله در سال 1395 ق یعنی چهار سال پیش از انقلاب بود، زمانی که دعوای ولایت تکوینی و تشریعی در ایران به دنبال نوشته های برقعی بالا گرفته بود. بخش مهمی از این منازعه در خراسان (قوچان) و اصفهان بود و رساله هایی هم در این باره نوشته شده بود. روزگاری آقای مهدوی راد و همین جناب دانش سخنور از آشوبهایی که در خراسان بر سر این مساله به خاطر حرفهای برقعی و منبرهای وی پیش آمده بود برای بنده خاطراتی گفته بودند. حالا با یکی از آن رسائل روبرو بودم. فکر می کنم چندین نمونه دیگر از این دست از آن سالها در دسترس باشد. به هر حال، ولایه الاولیاء رساله ای است که در باره انواع ولایت ها به عربی نوشته شده است. مهم این است که وقتی عناوین داخل آن را می نگریستم، به مباحث ولایت فقیه برخوردم. طبعا برای بنده جالب بود که چنین اثری را پیش از انقلاب در حوزه ولایت فقیه یافته بودم. گفتنی است که پیش از انقلاب در درس خارج برخی از فقهای وقت بزرگ هم مبحث ولایت فقیه مطرح بوده و تقریرات آنها انتشار یافته است. این را برای کسانی عرض کردم که شاید بخواهند سابقه این مباحث را در آن دوره دنبال کنند.

 +