سخنی در باره کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف/عبدالحسین طالعی

علامه امینی را غالباً فقط به کتاب «الغدیر» می‌شناسیم. این کتاب ارزشمند، عظمتی دارد که بر تمام زندگی امینی پرتو افکنده است. به‌علاوه همان کتاب نیز به قدر کافی شناخته نشده است، تا آنجا که شماری از اهل تحقیق، آن را یک کتاب مذهبی و مخصوص به یک نزاع فرقه‌ای می‌دانند و به این دلیل خود را بی‌نیاز از آشنایی با آن می‌بینند.

به این گروه عزیزان پیشنهاد می‌کنم که کتاب ارزشمند «حماسه غدیر» نوشته استاد محمد رضا حکیمی (چاپ قم: دلیل ما) را بخوانند تا بدانند این کتاب، یک دانشنامه در باب کتابشناسی، شناخت شخصیت‌ها، نقد متون کلاسیک ادبیات و تاریخ عرب، روش نگارش و نقد، تاریخی ویژه و ابتکاری از دانش شرق، و  دانستنی‌های دیگر است که هیچ کسی در بررسی تاریخ ادبیات و فرهنگ شرق، از رجوع بدان بی‌نیاز نیست.

ضمناً به تازگی فصلنامۀ «سفینه» شماره 38 خود را به علامه امینی اختصاص داده که متن کامل آن از طریق سایت این مجله قابل بازیابی است (نگارنده در تهیه آن همکاری داشته است). یکی از مقالات آن فهرستی است از منابع مربوط به امینی که حدود 260 منبع (کتاب، پایان‌نامه، مقاله و...) را شناسانده است.

باری، این سطور، اشاره‌ای بود به این نکته که گاهی بعضی شخصیت‌های علمی در حجابی از شهرت پوشیده می‌مانند و نه‌تنها شناخت دقیق از آنها  پیگیری نمی‌شود، بلکه احساس نیاز به این شناخت نیز پیدا نمی‌شود.  

به عقیدۀ من، امینی یکی از این شخصیت‌ها است که باید برای بازشناسی او و نوآوریهای او تلاش‌های جدّی انجام شود.

در تکمیل بحث به این نکته اشاره می‌کنم که بر اساس کتابشناسی یادشده، فقط سه پایان‌نامه در باب روش‌شناسی الغدیر یافتیم: یکی از دانشگاه پیام نور قم، دومی از دانشگاه آزاد تهران مرکز، سومی از دانشگاه کوفه(عراق). با زحمت زیاد متن هر سه رساله را تهیه کردیم. پایان نامه اول بسیار ضعیف  بود و از رده خارج شد. از رساله سوم یک بخش استخراج و ترجمه شد و مقاله ای بر اساس رساله دوم به نویسنده‌اش سفارش دادیم. البته بعدً شنیدم که یک پایان‌نامه در جای دیگر ارائه شده که داور آن رساله را ضعیف می‌دانست (چون هنوز خودم متن آن را ندیده ام قضاوت نمی‌کنم).

این بی‌توجهی پژوهشی لازم به چنین شاهکار تحقیقی، توجیهی ندارد. البته متأسفانه  این بی‌توجهی آنقدر نمونه مشابه دارد که به همین عدم توجه تسکین و تسلی می‌یابیم، یعنی به این بی‌توجهی‌ها  عادت کرده‌ایم. به قول شاعر: «تسکین ظلمت شهر کوران را مبارک!»

از این مقدمه می‌گذرم و به بحث اصلی  می‌رسم یعنی کتابخانه‌ای که  علامه امینی شصت سال پیش در نجف ساخت و آن را «مکتبة الامام امیر المؤمنین العامة» نامید. به عقیده من این کتابخانه باید بیش از این مورد توجه کتابداران ایرانی قرار گیرد و در مورد آن مطالبی بنویسند. دلایلی که برای این ضرورت دارم بدون آداب و ترتیب نوشته‌ام که به شرح زیر است:

 1. یادگاری است و برگی از خدمات فرهنگی ایرانیان در عراق؛

2. از باقیات صالحات علامه امینی است؛

3. نخستین کتابخانه عمومی به معنای امروزی است که در نجف تاسیس شده است؛

4. جامعیت آن: کتابهای خطی، اشیای موزه‌ای، نشریات، پایان‌نامه‌های رشته‌های مختلف از پزشکی و مهندسی و غیره تا علوم اسلامی و انسانی از تمام مذاهب و ...؛

5. بی‌طرفی در تمام خدمات نسبت به تمام کاربران؛

6. کار در نهایت عسرت با تمام عشق و شور؛

7. ترسیم چهره علم‌دوست اسلام در کشور تکفیری‌ها؛

8. تداوم کار در بدترین شرایط صدامی از زمان علامه امینی تا بعد از فوت او که پسرش مرحوم شیخ رضا امینی از تهران با لطایف‌الحیل به واسطۀ اروپا و کویت و غیره با عراق ارتباط داشت و مدیریت از راه دور می‌کرد. تاکنون که آیت‌الله سیستانی به آن کمک می‌کند. در همین مرحله سایت اینترنتی آن نیز به جای خوبی رسیده است؛

9. اکنون در حال تجدید سازمان است (به همت فرزند علامه امینی یعنی حجه‌الاسلام احمد امینی) و در این مرحله بیشترین نیاز را به اطلاع‌رسانی دارد؛

10. نشریه  «صحیفه المکتبه» را در سخت‌ترین شرایط حدود سال‌های 1340 منتشر می‌کرد (4شماره) و اکنون مشغول راه‌اندازی نشریۀ دیگری هستند؛

11. در میان کتاب‌های خطی، گلچینی از کتاب‌های ارزشمند کتابخانه‌های هند و سوریه و اروپا به‌خصوص لندن به انتخاب و استنساخ شخص امینی موجود است؛

12. مرقد علامه امینی. در این زمینه استاد محمدرضا حکیمی تعبیر «دو کتابخانه در کنار هم» را به‌کار برده‌اند.  در حالی که امینی بهترین امکان را برای دفن در حرم داشت؛

13. ارتباطات جهانی که کتابخانه در این سال‌ها دارد بخصوص با یونسکو؛

14. سابقه شصت ساله؛

15. نقشه‌های بلند مدتی که امینی برای کتابخانه کشیده بود مانند خانه محقق و مرکز نقد و بررسی کارهای خاورشناسان در مورد اسلام (این نقشه‌ها را حکیمی در کتاب حماسۀ غدیر توضیح داده است). امین در اواخر عمر، 1800 متر مربع زمین برای گسترش فضای کتابخانه  خرید که فرصت کاری دیگر نیافت و اختناق صدامی مانع توسعه شد و اکنون در دست پیگیری است. فضای فعلی حدود 260 متر مربع است.

16. امینی کتابخانه را به نام امیرالمؤمنین علیه‌السلام نامید نه به نام خودش؛

17. در سال‌های اخیر شعبه‌هایی از آن در شهرهای دیگر عراق مثل بصره دایر شد؛

18. الهام بخش مراکز دیگر شد مثل کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین در مشهد  که آن هم جای توجه و اطلاع رسانی کتابداران را دارد به عنوان مرکزی که یک دبیر آموزش و پرورش با همت شخصی ساخته و به جای آبرومندی رسانده است؛

19. با همه اهمیتی که  در شمار یادگارهای امینی دارد کمتر شناخته شده است؛

20. اهتمام امینی به آن تا آخر عمر دیدنی است و این از دفتر یادبود کتابخانه و اسناد آن که خودم دیده ام مشهود است؛

 21. وجود منابع فرنگی روز آمد تا زمان خودش؛ 

 22 . کتابخانه پاتوق مهمترین شخصیت‌های علمی شرقی و غربی بوده چنانکه دفتر یادداشت کتابخانه نشان می‌دهد؛

23. زحمات امینی فقط مربوط به مجموعه‌سازی نیست بلکه در مرحله سازماندهی نیز زحماتش دیدنی است افسوس که جایی منعکس نشده است؛

 24. مجموعه کتابخانه محدودیت زبانی ندارد و این برای یک کتابخانه غیر وابسته به دولت و حوزه و مؤسسه خاصی بسیار مهم است؛

25. محل تردد و تشکیل جلسات علمی بزرگان نجف بوده مانند مرحوم علامه شیخ محمد سماوی؛

26. مرحوم امینی در وقفنامه نوشته است که اگر به هر دلیلی امکان وجود و خدمت رسانی کتابخانه در نجف ممکن نشد مجموعه به مشهد منتقل می‌شود و کل کار زیر مجموعه آستان قدس رضوی می‌شود‌؛

 27. ضرورت آشنایی کتابداران ایرانی با فضای کتابداری عراق به دلیل اینکه به لحاظ جغرافیایی، فرهنگی، دینی و مذهبی، سابقه تاریخی نزدیکی زیادی با ملت ایران دارند؛

 28. تأکید امینی بر میراث فرهنگی ایرانی-شیعی در ضای نجف که حضور ایرانی‌ها را خیلی بر نمی‌تابد؛

 29. منابعی که امینی در کتابخانه جمع کرده بازتاب تفکر سنی منصفی است که محبت نسبت به اهل بیت در رأس برنامه آنها است. و این در برابر تفکر تکفیری نکته مهمی است که از برخی متون تند و افراطی سنی سوء استفاده می‌کند؛ و

30. امینی پیشگام تقریب مذاهب به روش صحیح بوده است.

به خوانندگانی که قصد زیارت نجف دارند، پیشنهاد می‌کنم که این کتابخانه را از نزدیک ببینند. کتابخانه در قلب شهر قدیم نجف قرار دارد به فاصله چند دقیقه از حرم امیر المؤمنین.

(نشانی: فلکه حرم مطهر، سوق الحُویش (بازار کتابفروشان نجف)، کوچه ششم سمت چپ)

در لحظات آسمانی ماه خدا بهترین ها را برای همگی از خدای بزرگ خواستارم.

+