کتابشناسی قیام امام حسین (ع)/ واقعه عاشورا به روایت کتب و اسناد

در زمینه قیام امام حسین (ع) و واقعه عاشورا، آثار فراوانی از نویسندگان گذشته تاکنون موجود است.

ماه محرم الحرام یادآور حماسه بزرگ و بی نظیری است که با فرا رسیدن این ایام، بحث و سخن از عاشورا و نهضت امام حسین (ع) و انگیزه و اهداف و ثمرات این واقعه بزرگ اوج می‌گیرد. در زمینه عاشورا آثار فراوانی از گذشته تاکنون نگارش شده است و تحلیل های متنوعی موجود است؛ برخی از این تحلیل ها مبنای سیاسی دارد، برخی مبنای فقهی، گروهی مبنای کلامی و برخی نیز مبنای عرفانی. هر دسته از محققان بر اساس تخصص‌شان مبنایی اختیار کرده اند و واقعه عاشورا را مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند و البته مردم با نگاه خاص خودشان به این قضیه نگاه کرده اند و نکاتی را به آن اضافه کرده اند که البته هدف خاصی نداشته است. در زیر برخی کتاب‌هایی که به صورت مستقیم به واقعه عاشورا پرداخته و کتاب‌هایی که تحلیلی از این واقعه ارائه کرده‌اند را معرفی می کنیم.

* محرم 1357 به روایت اسناد/ منصور خلیلی/ تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بهار 1388.

در این کتاب، تأثیر قیام حضرت امام‌حسین (ع) بر نهضت امام‌ ‌خمینی(ره) بررسی شده است. در این کتاب با نگاهی اجمالی به عزاداری محرم در طول تاریخ و رابطه آن با تحولات سیاسی، تأثیر قیام حضرت امام‌حسین (ع) بر نهضت امام‌ ‌خمینی(ره) و به خصوص قیام پانزده خرداد 1342و وقایع انقلاب اسلامی در سال 1357بررسی شده است. در بخشی از این کتاب، منتخبی از اسناد محرم و اربعین سال 1357، شامل اعلامیه‌های امام‌‌خمینی(ره) و مراجع تقلید درباره‌‌ این ماه‌ها و حوادث آنها و گزارش‌های ساواک از تظاهرات مردم و در انتهای کتاب نیز عکس‌های وقایع آن دوران آورده شده‌اند. کتاب «محرم 1357 به روایت اسناد» در قطع وزیری و 268 صفحه و با شمارگان 2000 نسخه و قیمت 22600 ریال توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است. ...

* امام حسین (ع) در پگاه پیروزی/ تالیف: محمد نعمه سماوی/ مترجم: موسی دانش/ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1387.

در کتاب «امام حسین (ع) در پگاه پیروزی» خلافت یزید، شیوه‌ها و روش‌های امویان، ویژگی‌های استثنایی امام حسین (ع)، نقش امام حسین (ع) و موضع او نسبت به یزید، فعالیت‌های امام حسین (ع) در مکه، سخنرانی‌های امام در مکه، نامه‌های مردم کوفه و عراق به حضرت، امام حسین (ع) در آیینه متون مقدس، پافشاری امام بر مردمی بودن قیام، صبر و اخلاق امام و شب و روز باشکوه شهادت امام و یاران و ... بررسی شده است. این کتاب در 2 هزار نسخه در سال 87 توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تألیف و منتشر شده است.

* قیام حسین علیه السلام/ سیدجعفر شهیدی

دکتر سیدجعفر شهیدی، تحقیق و نگارش کتاب «قیام حسین علیه السلام» را در سال 1330 انجام داده و کتاب را در سال 1357 با قلمی شیوا، متقن و مستند به منابع اصیل تاریخی به رشته تحریر درآورد که تاکنون این اثر بیش از 38 بار به چاپ رسیده است. هر چند بیان حقایق تاریخی بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهد، اما نوع مواجهه دکتر شهیدی با تاریخ در تحلیل حادثه عاشورا نو و بدیع است. دکتر شهیدی در این کتاب بیش از آن که در جست‌وجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است. «مقصود من از نوشتن این یادداشت‌ها مقتل‌نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست؛ من کوشیده‌ام تا خود بدانم آن چه رخ داد، چرا رخ داد؟» این کتاب، روایت زندگی امام حسین (علیه السلام) نیست، بلکه تحلیل و علت‌شناسی عاشوراست. بیان حوادث تاریخ صدر اسلام برای نویسنده چندان موضوعیت ندارد. او تلاش می‌کند تا به واسطه مرور بر آنچه در این پنجاه سال (11 تا 61 ه.ق.) بر جامعه مسلمین گذشت، چرایی این حادثه را بازگو کند. شهیدی این حادثه تاریخی را به مثابه یک معلول مورد بررسی قرار می‌دهد و تلاش می‌کند که علل و ریشه‌های آن رخداد را برجسته کند. او برای یافتن علل این حادثه شگفت، از سال‌ها قبل و از تحولاتی که قدم به قدم مسیر فاجعه را پیمودند، سراغ می‌گیرد. به گفته وی، «حادثه جزیی از تاریخ است؛ تاریخی که رویدادهای آن یکی معلول دیگری است.» آنچه این کتاب را از دیگر آثاری که آنها نیز از صبغه تاریخی برخوردارند، جدا می‌سازد، رویکرد عبرت‌جویانه آن است. مراجعه به تاریخ کم نیست؛ آنچه کمیاب است، نگاه عبرت‌جویانه است. در پرتو چنین نگاهی به گذشته است که تاریخ مشعلی می‌شود که مسیر آینده را روشن می‌سازد. تاریخ، گرانبها سرمایه‌ای است که آن را تنها با نگاه عبرت‌جویانه می‌توان به دست آورد. کتاب «قیام حسین علیه السلام» در قطع رقعی و با جلد شومیز و با 216 صفحه از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است. ....

* مدرسه حسینی/ م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد‌‌ت‍ه‍ران‍ی‌/ ت‍ه‍ران‌: دری‍ا‏‫‏، ۱۳۸۱/ ‏‫‏۳۵۶ ص.‬‬

کتاب «مدرسه حسینی» عنوانی است برای رویکردی تربیتی به بزرگ‌ترین حماسه انسانی، حماسه‌ای فراتاریخی و فراجغرافیایی برای دمیدن روح حقیقت انسانی در همگان و راه نمودن مردمان به سوی تعالی. راهی که حسین(ع) در تعریف زندگی نشان داد، راه حریت و عزت است، و پرچمی که برافراشت، فراراه همه آزادخواهان و عزت جویان تا قیام قیامت است. «مدرسه حسینی»، مدرسه احیای اسلام نبوی و اسلام علوی است؛ مدرسه‌ای که اسلام حقیقی در آن جلوه دارد و تربیت شدگانش بینا و دانا و کریم و عزیز و آزاد از دنیا و مطیع خدا و اهل شجاعت و استقامت هستند. آنچه در این دفتر و تحت عنوان «مدرسه حسینی» می‏خوانیم، در حقیقت رویکردی تربیتی به بزرگ‌ترین حماسه انسانی، فراتاریخی و فراجغرافیایی برای دمیدن روح حقیقت انسانی در همگان و راه نمودن مردمان به سوی تعالی است. مصطفی دلشاد تهرانی در این اثر نیز همانند بیشتر آثار خود، نخست اصولی را انتخاب و سپس بحث و بررسی را حول محور آن اصول که مبنا و بنیان ثابت زیستنی خداپسندانه است، با توجه به کتاب و سنت و سیره معصومین سامان داده است.

* سخنان حسین بن علی (ع) از مدینه تا کربلا/ محمد صادق نجمی/ قم: بوستان کتاب قم، 1381.

کتاب «سخنان حسین بن علی (ع) از مدینه تا کربلا» نوشته از سوی منتشر شده است.در این کتاب نگارنده کوشیده متن سخنان امام حسین (ع) را از آغاز حرکت از مدینه تا هنگام شهادت، به ترتیبی که آن حضرت در مناسبت‌های مختلف ایراد کرده، برگرفته از منابع مختلف، ثبت نماید. علاوه بر متن عربی سخنان امام حسین (ع)، توضیح لغات، ترجمه و شرح متن سخنرانی درج گردیده است. بیان دقیق فرمایشات آن حضرت از مدینه تا کربلا و بررسی برخی از موارد مبهم تاریخی از جمله امتیارات این کتاب است. کتاب سخنان حسین بن علی(ع) از مدینه تا کربلا تاکنون به زبان‌های اردو ، ترکی استامبولی و روسی ترجمه شده است. این کتاب در 4 بخش مدینه تا کربلا، مکه تا کربلا، سخنان امام (ع) در کربلا، خطبه حسین بن علی(ع) در منی، تدوین شده‌است. بخش اول، سخن امام به استاندار مدینه، پاسخ امام حسین(ع) به مروان، سخن امام(ع) در کنار قبر رسول‌الله (ص)، پاسخ امام به ام‌سلمه و محمد حنفیه و وصیت امام حسین(ع) را شامل می‌شود. بخش دوم به بررسی این نکته پرداخت شده است که آیا حسین‌ بن علی(ع) مجبور به شهادت بود یا آزادانه راه شهادت را برگزید و این که شهادت پیش‌بینی شده چه ارزشی دارد مطرح شده است و دیگر مباحث در این فصل، سخنان امام در منزل‌های گوناگون در طی راه از مدینه تا کربلا است. بخش سوم کتاب که بیان سخنان امام(ع) در کربلا اختصاص داده شده است، گفتار امام در عصر عاشورا، شب عاشورا، شعر امام(ع) و وصیت آن حضرت به خواهران و همسرانش در شب عاشورا، رؤیا امام(ع) در شب عاشورا، اولین و دومین سخرانی امام(ع) در روز عاشورا جزو سرفصل‌های این بخش است. بخش چهارم کتاب به بررسی خطبه حسین‌ بن علی(ع) در منی می‌پردازد که در ابتدا، مؤلف نگاه اجمالی به محتوا و چگونگی نقل این خطبه شریف در منابع حدیثی را بررسی کرده است و هم‌چنین انگیزه امام(ع) از ایراد این خطبه و هم‌چنین نکات مربوطه به در متن خطبه را بیان کرده و رابطه انقلاب اسلامی ایران پاسخی بر خطبه حسین بن علی (ع) را مطرح و بررسی کرده است.

* امام حسین(ع) و محرم

این کتاب حاصل چند جلسه سخنرانی است که بنا به دعوت صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مرکز فارس در باب امام حسین (ع) و نیز دهه‌ی محرم در دو بخش "از ولادت تا امامت"، "از امامت تا شهادت" آن حضرت مطرح شده است مولف در بخش اول کتاب، داستان ولادت آن حضرت و حکایت فطرس ملک را بازگو می‌کند و سپس به هفت سال حضور امام(ع) نزد پیامبر(ص) و مهربانی‌های حضرت با ایشان اشاره می‌کند. سفارش رسول خدا(ص) نسبت به حسنین(ع) در هنگام رحلت، شجاعت، رشادت و جانبازی امام حسین(ع) در جنگ صفین و نهروان، پیروی از امام حسن(ع) و دوران امامت آن بزرگوار، عنوان سایر مباحث این بخش را تشکیل می‌دهند. در بخش دوم کتاب، موضوعاتی با عنوان‌های موضع‌گیری اباعبدالله‌الحسین(ع) در دوران خلافت معاویه، غربت امام(ع) در عصر یزید، کوفیان و دعوت آنان از امام، چگونگی رخداد قیام و نهضت امام حسین(ع)، شهادت‌ هانی بن عروه، شهادت مسلم بن عقیل، شهادت دو طفلان مسلم و خطبه امام حسین(ع) قبل از خروج از مکه آورده شده است. اصل و نسب حضرت ابوالفضل(ع)، میلادیه آن حضرت، وفاداری او و جوانمردی‌اش، شهادت و مقام آن بزرگوار در روز قیامت، مباحث دیگر این بخش را تشکیل می‌دهند. از منابع مورد استفاده مولف در تدوین این اثر، می‌توان قرآن، اصول کافی، اعیان‌الشیعه، ارشاد، بحارالانوار، تحف‌العقول، تهذیب‌الاحکام، سنن ترمذی، کامل‌الزیارات، اللهوف، منتهی‌الآمال، مقتل خوارزمی و نفس‌المهموم را نام برد.

* ن‍س‍ی‍م‌ م‍ب‍ارک‌ ع‍اش‍ورا: م‍روری‌ ب‍ر ن‍ه‍ض‍ت‌ خ‍ون‍ی‍ن‌ م‍ح‍رم‌/ ب‍رگ‍رف‍ت‍ه‌ از ب‍ی‍ان‍ات‌ آیت الله سیدع‍ل‍ی‌ خ‍ام‍ن‍ه‌ای‌/ ت‍ه‍ران: دفتر ن‍ش‍رف‍ره‍ن‍گ‌ اس‍لام‍ی‌: موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی‏‫، ۱۳۸۵/ 185 ص.

* ک‍رب‍لا ن‍ق‍طه‌ ج‍م‍ع‌ ع‍ق‍ل‌ و ع‍ش‍ق‌/ تالیف ع‍ل‍ی‌ ش‍ی‍خ‌م‍وح‍د؛ تهیه و تنظیم اداره آموزش عقیدتی سازمان جهاد کشاورزی استان فارس/ شیراز: لوزا‏‫، ۱۳۸۶/ 256 ص.

* تجلی‌ قرآن در حماسه عاشورا/ محسن نورایی/ مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی‏‫، ۱۳۸۶/ ‏‫۱۳۶ ص.

* ن‍ه‍ض‍ت‌ ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌) و ق‍ی‍ام‌ ک‍رب‍لا/ غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن‌ زرگ‍ری‌ن‍ژاد/ ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا (س‍م‍ت‌)، م‍رک‍ز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ و ت‍وس‍ع‍ه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌‏‫، ۱۳۸۳/ 444 ص.

* نگاهی نو به جریان عاشورا / تهیه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام گروهی از پژوهشگران ؛ زیر نظر علیرضا واسعی/ قم : بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)‏‫، ۱۳۸۷/ ‏‫۵۰۴ ص.

* قیام جاوید: داستان حماسه پرشکوه نهضت امام‌حسین(ع)/ میرعظیم قوام/ تهران: معاونت روابط عمومی و تبلیغات سازمان عقیدتی سیاسی نیروی انتظامی‏‫، ۱۳۷۹/ 160 ص.

* عاشوراشناسی: پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع)/ محمد اسفندیاری/ ‏‫قم‬‏‫: صحیفه خرد‬‏‫، ۱۳۸۷/ ‏‫۳۶۸ ص.‬‬

*  حماسه عطش (پژوهشهای موضوعی پیرامون عاشوراشناسی)/غلامرضا رحمدل شرفشادهی/ رشت: دهسرا، ۱۳۸۵/ 105 ص.

+