اینترنت و دین داری/نیره خداداد شهری کارشناس علم اطلاعات و دانش شناسی

کرم­الهی، نعمت­الله. اینترنت و دین­داری.

قم: موسسه بوستان کتاب، 1390.

472 صفحه. شابک: 1-0959-09-964-978.

مقدمه

اينترنت یا شبكه شبكه‌ها، بزرگراهي اطلاعاتي است که گاه به‌طور اختصار «نت» خوانده مي‌شود. اين شبكه فن‌آوري  جديدي است كه با اتصال شبكه‌هاي رايانه‌اي مستقر در اقصي نقاط جهان رشد يافت و مفهوم تازه «بين شبكه‌اي» را پديد آورد. تعاريف مربوط به اينترنت را مي‌توان، به‌طور كلي، به دو گروه عمده تقسيم كرد: تعاريف نظام‌مدار و تعاريف كاربرمدار. تعاريف نظام‌مدار با تأكيد بر جنبه‌هاي فني و فن‌آوري مورد استفاده اينترنت ارائه شده‌اند؛ تعاريف كاربرمدار، به جاي توضيح درباره فن‌آوري مورد استفاده اينترنت، درباره كاربراني كه از اين فن‌آوري استفاده مي‌كنند، بحث مي‌كند. در این تعريف، اينترنت، مجموعه‌اي محلي از عقايد و آراي گوناگون است كه در آنجا، اطلاعات و ارتباط‌هاي جهاني همواره در حال تغيير و تحول است (رضایی شریف­آبادی، 1381).

دیدگاه واقع­نگرانه، اینترنت را فن­آوری پیچیده و متناقض­نمایی می­داند که دارای آثاری ناهمگون بر کاربران ناهمگون است. از دید ولمن، تاثیر اینترنت بر کاربران نه یکسان، بلکه متنوع و تابع نوع استفاده اینترنتی آن­هاست. آثار مثبت و منفی اینترنت، ساحت­های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اخلاقی - تربیتی را دربرمی­گیرد (کرم­الهی، 1390، ص 143- 144).

در باب اینترنت و تاثیرات آن بر ابعاد مختلف زندگی بشر، تحقیقات زیادی انجام گرفته است. یکی از عرصه­های مهم زندگی که بر سایر ابعاد نیز تاثیر شگرفی دارد، دین است. بدون ­شک در مواجهه با فن­آوری­های اطلاعاتی و ارتباطی جدید و دگرگون شدن و درهم­آمیختن عقاید، فرهنگ­ها و شیوه­های زیستی، دین انسان نیز دستخوش تحولاتی می­شود.

به طور کلي، از ديدگاه صاحب‌نظران علوم ارتباطات، دو رويکرد کلي در رابطه رسانه و دين، در تقابل با يکديگر وجود دارند. يکي، رويکرد فن‌آوري‌محور يا ذات‌گرايانه^[1] و ديگري، رويکرد محتوامحور يا ابزارگرايانه^[2]. اين دو ديدگاه را مي‌توان دو سر يک طيف در نظر آورد که در ميان آنها انبوهي از ديدگاه‌هاي تلفيقي و تا اندازه‌اي نامشخص وجود دارد. در يک سوي طيف، مي‌توان رويکرد ابزارگرايانه را قرار داد که معتقد است رسانه، تنها يک ابزار است که مي‌تواند در خدمت هر هدفي قرار بگيرد. در سوي ديگر طيف، رويکرد ذات‌گرايانه قرار دارد كه به عقيده آن، رسانه فقط ابزار نيست، بلکه ماهيتي دارد که اغراض خاصي را به آن ملحق مي‌سازد (بختیاری، 1390).

کلارک[3] معتقد است تعریف هیچ مفهومی به اندازه مفهوم دین دشوار نیست. برخی پا را از این نیز فراتر نهاده و هر گونه تلاش برای تعریف دین را کاری عبث می­دانند. عده­ای نیز بر این باورند هرچند امکان تعریف دقیق دین وجود ندارد، هم چنان که تعریف دقیق بسیاری از امور دیگر زندگی نیز ممکن نیست، می­توان برخی از ویژگی­های آن را مشخص کرد. مفهوم دین یک مفهوم کلی و اعتباری است که موضوع هیچ یک از مفاهیم سه­گانه کلی (مفاهیم ماهوی، مفاهیم فلسفی و مفاهیم منطقی) قرار نمی­گیرد. بنابراین، تعریف حقیقی[4] برنمی­تابد و به همین علت، دین­پژوهان در تعیین معنا مدلول دین برای مخاطبان، ناگریز از اکتفا به تعاریف لفظی آن هستند (کرم­الهی، 1390، ص 194 - 197). با این وجود به رغم وجود اختلاف­ها در تعریف دین­داری، امروزه در پرتو مطالعات متعدد، پژوهشگران به موضعی مشترک در خصوص چند ساحتی بودن دین­داری و لزوم توجه به ساحت­های مختلف آن در تحقیق دست یافته­اند. ابعاد دین­داری، ناظر به ابعاد دین است. بنابراین، ابعاد دین­داری اولا، به انسان­شناسی ادیان و ثانیا، به تامیت و کمال هر دین بستگی دارد و نمی­توان الگوی دین­داری یک آیین را برای ارزیابی پیروان آیین دیگر به کار برد (همان، ص 210).

معرفی نویسنده

نعمت­الله کرم­الهی (دکتری جامعه­شناسی)، عضو هيأت علمي گروه علوم اجتماعي دانشگاه باقرالعلوم عليه السلام است. وی از پایان­نامه دکتری­ خود، با عنوان «بررسي جامعه­شناختي آثار استفاده از اينترنت بر دين­داري جوانان» در سال 1387 دفاع کرده است. وی دارای تحقیقات و تالیفات فراوانی هستند که مرتبط­ترین آن­ها با موضوع کتاب اینترنت و دین­داری، عبارتند از: بررسي وضعيت التزام دانشجويان به ابعاد و نشانه­هاي دينداري (پژوهش­نامه علوم اجتماعي گرمسار، سال سوم، شماره 2، تابستان 1388  ص 7 – 34) و طرح پژوهشی طراحي الگوي بومي سنجش دين­داري و بررسي وضعيت دين­داري جوانان (مجری، شهر قم، 88-1387).

ایشان راهنمایی و مشاوره بیش از ده پایان­نامه را نیز بر عهده داشته­اند که با بررسی عناوین این پایان­نامه­ها به گرایش وی به این موضوع می­توان پی برد. عناوینی از قبیل: بررسي انتقادي مدل­هاي بومي سنجش دين­داري و ارايه مدل پيشنهادي (قاسم جوکار)، دين در دنياي مجازي (سمانه خالدی)، بررسي تأثير خانواده و گروه دوستان بر ميزان التزام به ابعاد و نشانه­هاي دين­داري(امیرمجتبی ادیب) و ....

معرفی کتاب

اینترنت و دین­داری، برگرفته از طرح پژوهشی گسترده­ای بوده است، لذا رئوس مطالب کتاب نیز دقیقا منطبق با یک تحقیق پیمایشی است. فصل اول به کلیات تحقیق اختصاص دارد. بیان مسئله، اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق و پیشینه موضوع و بررسی سابقه تحقیقات، مطالب این فصل را تشکیل می­دهند. پیشینه­ها در دو بخش تحقیقات اینترنت و تحقیقات دین­داری بررسی شده­اند و نویسنده یادآوری می­کند به دلیل وجود تعداد زیادی تحقیقات داخلی درباره دین­داری از ذکر تحقیقات خارجی در این زمینه خودداری شده است. نکته قابل توجه در قسمت بررسی سابقه تحقیقات، ترتیب پیشینه­هاست. تحقیقات خارجی اینترنت براساس تاریخ و از قدیم به جدید مرتب شده­اند، تحقیقات داخلی اینترنت بدون ترتیب مشخص و تحقیقات دین­داری نیز به ترتیب تاریخ و از قدیم به جدید هستند. نویسنده تحقیقی پیمایشی با عنوان «رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی» را دارای بیشترین مشابهت با تحقیق خود می­داند. نکته دیگر در این قسمت، اختصاص 73 صفحه از کتاب برای این بخش است که نویسنده با رویکردی کاملا تحلیلی و انتقادی به بررسی پیشینه­ها می­پردازد و نکات قوت و ضعف آن­ها را ذکر می­کند و با این کار به نوعی ضرورت و اهمیت تحقیق خود را یادآور می­شود.

فصل دوم، شامل مبانی و چارچوب نظری تحقیق است که محتوای فصل در 4 بخش جداگانه تنظیم شده است. ابتدا نظریات ارتباطات (سطوح و انواع تاثیر رسانه بر مخاطب و نظریات تاثیر شامل: نظریه گلوله­ای یا سوزن تزریقی، نظریه استفاده خشنودی، نظریه برجسته­سازی، نظریه مارپیچ سکوت، نظریه­ کاشت، نظریه­های ترکیبی، رویکرد نظری کاتز و نظریه وابستگی)، سپس به بحث درباره اینترنت می­پردازد. در این قسمت ابتدا تاریخچه اینترنت و سپس دیدگاه­های گوناگون در باب آثار اینترنت (دیدگاه خوشبینانه، بدبینانه و واقع­نگرانه)، در ادامه آثار اجتماعی اینترنت، آثار فرهنگی اینترنت، آثار اخلاقی – تربیتی اینترنت، ویژگی­های فضای مجازی (نامتعادل­سازی حواس، دگرگون­سازی ادراک، فضای نامحدود، انعطاف­پذیری زمانی، انعطاف هویتی، کاهش مسئولیت اجتماعی، آزار مجازی، برابرسازی پایگاه اجتماعی، دگرگون­سازی زندگی اجتماعی و احساس حضور اجتماعی)، شدت و نوع استفاده از اینترنت و در آخر اعتیاد اینترنتی بحث شده است. در بخش سوم بعد از تعریف دین و دین­داری و معرفی ابعاد دین، به معرفی مدل­های سنجش دین­داری شامل 5 مدل غربی و 4 مدل داخلی می­پردازد و در نهایت مدل پیشنهادی سنجش دین­داری را ارائه می­دهد. و در نهایت فهرست متغیرهای مستخرج از نظریات تاثیر، مباحث اینترنتی و فرضیات تحقیق را بیان می­کند. نکته قابل ذکر در این فصل طولانی بودن بحث نظری تحقیق است که بیش از 40 درصد از کل مطلب کتاب را شامل می­شود.

در فصل سوم با عنوان روش تحقیق؛ شامل نوع روش، جمعیت آماری، حجم نمونه آماری و روش نمونه­گیری، سنجش متغیرها، ابزار گردآوری اطلاعات، اعتبار و پایایی مقیاس­ها و روش­ها و تکنیک­های تحلیل اطلاعات و نیکویی برازش مدل است.

فصل چهارم اختصاص به تجزیه و تحلیل اطلاعات دارد و فصل پنجم استنتاج نهایی و ارائه پیشنهادها را شامل می­شود. برخی از نتایج محقق عبارتند از:

1. در مجموع میزان پایبندی غیرکاربران به باورهای دینی بیشتر از کاربران است.
2. میانگین التزام کاربران اینترنت به اخلاق دینی بیشتر از غیرکاربران است.
3. در بین انواع چهارگانه فعالیت­های اینترنتی (اطلاعاتی، ارتباطی، تفریحی و تجاری)، استفاده اطلاعاتی از اینترنت دارای بیشترین میانگین است.
4. میزان درگیری شناختی کاربران با اینترنت بیشتر از درگیری عاطفی آنان با این رسانه است.
5. برخی یافته­ها از تفاوت معنادار میان وضعیت کاربران و غیرکاربران به ابعاد و نشانه­های دین­داری حکایت می­کنند.

براساس مقیاس نهایی التزام به ابعاد و نشانه­های دین­داری، تفاوت معناداری بین کاربران و غیرکاربران وجود ندارد. تنایج به دست آمده، موید درستی موضع واقع­نگرانه و تلفیقی حاضر در بررسی آثار اینترنت بر ساحت­های مختلف معرفتی، عاطفی و رفتاری کاربران، به ویژه آثار آن بر وضعیت دین­داری آنان است. براساس یافته­های تحقیق، نه صرف دسترسی به اینترنت، بلکه نوع استفاده از آن، دارای رابطه معنادار با وضعیت التزام کاربران به ابعاد و نشانه­های دین­داری است. در مجموع می­توان گفت: فضای مجازی به عنوان یک میدان، متاثر از فرهنگ و فضای جهانی و غربی است. بنابراین، کاربران مختلف متاثر از طبیعت ثانویه خود، هنگام استفاده از این رسانه پیچیده و چندساحتی، با مخاطراتی مواجه می­شوند. گرچه این مخاطرات از یک جنس نبوده و میزان آسیب­زایی آن­ها نیز یکسان نیست. با توجه به این نکته که از یک طرف دین­داری دانشجویان فاقد استحکام معرفتی و نظری لازم است و از طرف دیگر اینترنت برای دانشجویان جذابیت زیادی دارد، بیشترین آسیب را متوجه دین­داری آنان می­کند.

نکته پایانی این­که، نتایج به دست آمده در باب وضعیت دین­داری دانشجویان، نشان­دهنده پراکندگی قابل توجه میزان پای­بندی آنان به ابعاد مختلف دین­داری است، به طوری که در هر دو گروه کاربر و غیرکاربر، پاسخ­گویان در ابعاد اعتقادات دینی، اخلاقی و تکالیف فردی بیشترین نمره و در عبادات جمعی، احکام سیاسی، تعظیم شعائر دینی و مشارکت دینی کمترین نمره را اخذ کرده­اند.

مزایا و کاستی­ها

محقق در کل مراحل تحقیق اعم از بررسی پیشینه­ها و همچنین بررسی مدل­های سنجش دین­داری رویکردی تحلیلی و انتقادی دارد. منصوریان (1391، ص 127) درباره رویکرد تحلیلی و انتقادی در تحقیق معتقد است: «رویکرد تحلیلی و انتقادی در مقاله به آن عمق می­بخشد و برای خواننده افق­های تازه­ای می­گشاید. سهم نویسنده در پردازش موضوع و ارائه تحلیل­های عمیق به متن مقاله پختگی و اعتبار ویژه­ای می­دهد و خواننده را برای مطالعه بیشتر با خود همراه می­سازد. مقاله­ای  که چنین رویکردی نداشته باشد در حد نوشته­ای سطحی و توصیفی باقی می­ماند». از این منظر، خواننده با مطلبی عمیق و پخته روبروست نه نوشتاری خام و سطحی. با توجه به تجربیات و تالیفات قبلی نویسنده در این زمینه اشراف موضوعی نویسنده نیز مشخص است.

کتاب توسط ناشری معتبر منتشر شده و دانشگاه باقرالعلوم (ع) نیز تهیه­کنندگی آن را برعهده داشته که این موضوع بر ارزش کار می­افزاید. نمایه موضوعی و نمایه اعلام انتهای کتاب نیز به بازیابی موثر مطالب کمک می­کند و از نقاط قوت کتاب محسوب می­شود. طرح روی جلد کتاب نیز به خوبی نشانگر ابعاد مثبت و منفی اینترنت به صورت توامان است.

همان طور که اشاره شد، نویسنده در این تحقیق برای سنجش دین­داری بعد از بررسی مدل­های موجود و مشخص کردن نقاط قوت و ضعف آن­ها، مدلی بومی و متناسب با آموزه­های اسلام ارائه می­دهد که نکته مهم و قابل توجهی است. در کل می­توان نتیجه گرفت، خواننده با کتابی پرمحتوا روبروست که در سطحی کلان با بررسی عمیق و دقیق موضوع و ارائه مدلی بومی و سنجش آن در یک جامعه آماری وسیع به نتایج مهم و قابل تاملی دست یافته که در برنامه­ریزی­ها و سیاست­گذای­های فرهنگی کشور بسیار موثر است. نقاط ضعف کتاب را می­توان در چند بعد بررسی کرد:

1. جدانویسی افراطی: خط فارسی دارای پیچیدگی­های فراوانی است و از آنجا که خط در تأمین و حفظ پیوستگى فرهنگى نقش اساسى دارد، نباید شیوه‌اى برگزید که چهرهٔ خطّ فارسى به صورتى تغییر کند که مشابهت خود را با آنچه در ذخایر فرهنگى زبان فارسى به جا مانده است به‌کلّى از دست بدهد. در کتاب حاضر جدانویسی کلمات به شکل نامتعارف و افراطی دیده می­شود، به عنوان مثال: جای­گزین (17)، پی­آمد (26، 76، 82، 191، 223)، دانش­جو (68)، هم­ساز (23، 68)، جست و جو (26)، گم­نام (27)، راه­کار (28)، دست­رسی (35، 50، 67، 89)، یک­سان (40، 71)، هم­آهنگ (44، 162، 165)، یک­پارچه (44، 67، 162)، هدف­مند (54)، کنج­کاو (59، 170)، بزه­کار (63) صاحب­نظر (72)، بیان­گر (83)، پژوهش­­­گر (94)، دانش­مند (203)، یک­نواخت (169) و .... که تبعات این جدانویسی­ها علاوه بر دشوار شدن تلفظ واژه و درک معنا، عدم یکدستی در نوشتن کلمات است، زیرا کلماتی مثل دانشجو، همسان، یکسان، دانشمند، صاحبنظر، اندیشوران، جایگزین، پیامد و ... به هر دو صورت جدا و پیوسته نوشته شده­اند و البته مشکل اصلی و بزرگتر دشواری و یا حتی عدم بازیابی اطلاعات را نیز در پی دارد.
2. استنادات: استنادات در متن به دو شیوه متفاوت مشاهده می­شود و تلفیقی از ارجاع درون متنی و پانویس است. به عنوان مثال در صفحه 102، 176، 194، 209 و ... در یک پارگراف قسمتی از متن به صورت درون متنی و قسمتی دیگر به صورت پانویس ارجاع داده شده است و همچنین در فهرست منابع انتهای کتاب نیز به منابع فارسی با شیوه شیکاگو و به منابع لاتین با شیوه APA استناد شده است.
3. اکثر اسامی خارجی معادل لاتین ندارند. شامل صفحات: 30، 31، 32، 34، 38، 39، 42، 47، 127، 174 و ....
4. در سراسر کتاب غلط­های تایپی، بسیار کم و قابل اغماض است ولی مواردی از جمله: در پاورقی صفحه 40، در متن صفحات 70 و ... مشاهده می­شود.
5. در صفحه 292، جمعیت آماری، دانشجویان رشته­های علوم انسانی و علوم پایه شاغل به تحصیل در دانشگاه قم و دانشگاه آزاد اسلامی شهر قم در سال تحصیلی 1388- 1378 معرفی شده­اند، که عبارت صحیح آن 88-1387 است.
6. اصطلاحات فراوانی در متن وجود دارد که معادل لاتین آنها در پانویس ذکر شده است که مناسب بود، واژه­نامه­ای از آنها تهیه می­شد.

نتیجه­گیری

اینترنت را باید بزرگ‌ترین سامانه‌ای دانست که تاکنون به دست انسان طرّاحی، مهندسی و اجرا گردیده‌است. اینترنت به دلیل خصوصیاتی چون قابلیت استفاده و دسترسی گسترده آن، اشکال کاملاً جدیدی از تعاملات، فعالیتها، و سازماندهی‌های اجتماعی را پدید آورده ‌است. وبگاه‌های شبکه‌های اجتماعی روشهای جدیدی برای معاشرت و تعامل خلق کرده‌اند. دهه اول سده بیست و یکم، شاهد پرورش اولین نسلی است که در شرایطی رندگی می‌کنند که اینترنت به گستردگی در دسترس می‌باشد. این مسایل و نگرانی‌هایی را به دنبال دارد از جمله مسئله حفظ حریم خصوصی و هویت و توزیع غیر مجاز مواردی که تحت قانون کپی رایت محافظت می‌شوند. این بومیان دیجیتال با انبوهی از مسایلی مواجه می‌شوند که در مورد نسل­های قبلی وجود نداشت (اینترنت).

در گذشته، سهم عمده­ای از معارف دینی از طریق ارتباطات چهره به چهره و در قالب دانش محلی و سنتی، آموخته و درونی می­شد. بسته و محدود بودن داده و ستاده در جوامع مذکور، از گستره و ژرفا و سرعت دگرگونی­های اجتماعی و فرهنگی می­کاست و همین امر به نوبه خود، موجب انتشار آرام و تدریجی فرهنگ شده، در نتیجه ایستایی نسبی جامعه را فراهم می­آورد. اما امروزه گسترش اعجاب­انگیز فن­آوری اطلاعات و ارتباطات، حوزه تعاملات اجتماعی و مبادلات جهانی را به گونه­ای بنیادین دگرگون ساخته است. (کرم­الهی، 1390، ص 17).

دیدگاه واقع­نگرانه، قائل به نوعی رابطه تعاملی میان نوع استفاده از اینترنت و متغیرهای جمعیت­شناختی (متغیرهای زمینه­ای و خصیصه­ای) در تعیین میزان و چگونگی تاثیرپذیری از اینترنت است (همان، ص 143). با توجه به این موضوع که آمار ضریب نفوذ اینترنت در بین دانشجویان بالا است و از طرفی دیگر این رسانه به دلیل پیچیده و چندساحتی بودن آن و فضای حاکم بر دنیای مجازی، بسیار بر قشر جوان تاثیرگذار است، محقق بر آن شده است که تاثیر اینترنت را بر دین­داری دانشجویان بسنجد. محققان اغلب برای سنجش دین­داری ازمدل­های غربی که مبتنی بر دین مسیحیت بوده، استفاده می­کرده­اند که نامتناسب بودن این مدل­ها مشهود است و تعداد معدودی هم که به ارائه مدل سنجش جدید اقدام کرده­اند به دلیل تعریف ناقص یا عدم تعریف درست از دین، به ارائه مدلی جامع و مانع نائل نشده­اند، در تحقیق حاضر نویسنده پس از بررسی پیشینه­های موجود با دید انتقادی و طرح مباحث نظری مفصل از آثار اینترنت و تعریف کامل دین و ابعاد دین­داری، مدل پیشنهادی سنجش دین­داری را ارائه و سپس یافته­های خود را از تحقیقی که به صورت پیمایشی انجام داده است، ارائه می­کند. نتایج بدست آمده از تحقیق در خور توجه است و می­تواند مسئولین و مدیران فرهنگی کشور را در سیاست­گذاری­های آتی در مقوله فن­آوری­های اطلاعاتی و ارتباطی از یک طرف و همچنین مقوله دیانت از سوی دیگر، یاری رساند.

منابع

1. اینترنت. دانشنامه آزاد ویکی­پدیا. بازیابی در 5 فروردین 1392. برگرفته از: htp://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%AA
2. بختیاری، مهدی (تابستان 1390). بررسی رابطه بین مصرف رسانه­های ارتباط جمعی (ماهواره، رادیو، تلویزیون، روزنامه، اینترنت و ویدئو) و دین­داری با تاکید بر مصرف رادیو و تلویزیون (مطالعه موردی شهر قم). دین و رسانه، شماره 3، صص 64 – 84.
3. رضایی شریف­آبادی، سعید (1381). اینترنت. در دایره المعارف کتابداری و اطلاع­رسانی. (ج. 1، ص 430 - 433). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
4. کرم­الهی، نعمت­الله (1390). اینترنت و دین­داری. قم: بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
5. منصوریان، یزدان (1391). مبانی نگارش علمی. تهران: نشر کتابدار.