الف:کاهش مخاطبان صداوسیما در آیینه آمار؛ صداوسیما عرصه را به ماهواره واگذار کرده است / حسن کریمی فرد

در دنیای امروز شاهد رشد فوق العاده فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی می باشیم. استفاده روزافزون از این فناوری ها، مرزهاي سخت افزاری بین كشورها را از بین برده و وسایل ارتباطی جدید توانسته اند زمان و فاصله را بين جوامع مختلف حذف نمایند. امواج ماهواره با عبور از موانعی که دولت ها طراحی می کنند نسبت به تغییر ذهنیت شهروندان عمل می کنند و این گونه باعث تضعیف اقتدار دولت ها می شوند. دشوار بودن کنترل امواج ماهواره باعث شده است که حجم وسیعی از برنامه های برون مرزی به فضای فکری جوامع وارد گردد و بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی تاثیر گذارد و باعث هدایت افکار عمومی گردند.

از آسیب های جدی برای فرهنگ کشورهای جهان اسلام( از جمله ایران) همین تهدید وسایل ارتباطی جدید است که به گونه ای غیر قابل کنترل به دنبال دست یابی به فرهنگ یکسانی در کل جهان اند که بیشتر متاثر از فرهنگ غربی است و در تقابل و تضاد کامل با ارزش های فرهنگی این کشورها می باشد. تحمیل ناخواسته ارزش ها و باورهای غربی( بوسیله ماهواره و اینتنرنت) باعث دوری جوانان از هویت اسلامی و ایرانی خود می شود و آنان را از نظر ذهنی کاملاً وابسته به غرب خواهد ساخت. در این وضعیت، جوانان نمی توانند با نسل قبل خود ارتباط صحیحی برقرار نمایند و جامعه در چنین حالتی به سمت تضاد و تقابل پیش می رود و جوانان یا فرهنگ غربی را می پذیرند و یا دچار بحران هویتی می شوند.

در جمهوری اسلامی ایران، تلویزیون مهم ترین رسانه ای است که برای انتقال پيام های دينی، تربيتی و فرهنگی به کار گرفته می شود. از این رو می توان گفت که تلویزیون در خط مقدم مبارزه با تهاجم رسانه ای دشمن قرار دارد و بنا به همین دلیل رسالت صدا و سیما در انتقال ارزش های اسلامی ایرانی بسیار حیاتی و تاثیر گذار می باشد.

بررسی وظایف صدا و سیما
با بررسی قوانین مرتبط با وظایف صدا و سیما به خوبی می توان متوجه شد که در جای جای قوانین و اساسنامه این نهاد، به مسئولان و مدیران این نهاد اهتمام به آزادی‏ بیان و نشر افکار، دوری از تنگ نظری، انعکاس نظرات مختلف، پذیرش انتقادات و نظرات سازنده مردم، ایفای نقش به عنوان کانال ارتباطی مطمئن بین مردم و مسئولین، منعکس‌کننده صدیق وقایع و رویدادهای مهم اجتماعی و ... تاکید شده است.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اصل یکصد و هفتاد و پنجم درباره صدا و سیما آمده است که صدا و سیمای‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏، باید آزادی‏ بیان و نشر افکار با رعایت‏ موازین‏ اسلامی‏ و مصالح‏ کشور را تامین نماید. برخی از خط مشی کلی و اصول برنامه های سازمان صدا و سیما که مرتبط با نحوه مدیریت صدا و سیما می باشد در ادامه آورده شده است:

ماده ۵ - صدا و سیما باید به مثابه یک دانشگاه عمومی به گسترش آگاهی و رشد جامعه در زمینه‌های گوناگون مکتبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، ‌اقتصادی و نظامی کمک نماید.
ماده ۷ - صدا و سیمای جمهوری اسلامی متعلق به تمامی ملت است و باید منعکس‌کننده زندگی و احوال تمامی اقوام و اقشار مختلف کشور باشد.
‌ماده ۹ - پذیرش انتقادات و نظرات سازنده مردم و ایجاد رابطه متقابل با جامعه و منظور داشتن این وسیله به صورت جزیی از کل نظام اجتماعی‌جهت غنی کردن برنامه‌ها و نفی تأثیر یک جانبه.
‌ماده ۱۶ - صدا و سیما با حضور دائمی خود در جامعه باید همواره منعکس‌کننده صدیق وقایع و رویدادهای مهم اجتماعی باشد و واقعیت¬ها را به‌اطلاع مردم برساند.
ماده ۱۸ - صدا و سیما موظف است آخرین اخبار و اطلاعات صحیح و مهم کشور و جهان را که مفید و مورد نظر اکثریت مردم باشد، به صورتی‌کوتاه و گویا منتشر نماید.
همانطور که ملاحظه می شود اساسنامه این سازمان، مدیران رسانه ملی را توصیه به بحث و گفتگوی آزاد، داشتن نگاه جامع، دلسوزانه و سازنده امر نموده است اما متاسفانه شاهد هستیم چنین رویکردی بر صدا و سیما حاکم نمی باشد.

نگاهی آماری به کاهش مخاطبان صدا و سیما
در طول حدوداً یک دهه اخیر، عملکرد صدا و سیما تنها به لحاظ سخت افزاری مثبت بوده است. رشد کمی شبکه های داخلی و خارجی به موازات راه اندازی شبکه های تخصصی را باید قابل تقدیر دانست اما صدا و سیما به لحاظ تولید محتوا، جذب و اقناع مخاطب با مشکلات جدی دست و پنجه نرم می کند. در طول چند سال اخیر، متاسفانه باید اذعان نمود که صدا و سیما عرصه و صحنه را به برخی رسانه های برون مرزی واگذار نموده است. پژوهش هایی که در این باره انجام شده است نیز نشان دهنده ضعف تلویزیون به لحاظ جذب مخاطب می باشد و عملکرد رسانه ملی باعث شده است تا جامعه به سمت شبکه های فارسی زبان برون مرزی سوق داده شود. برخی از این آمار و پژوهش ها در ادامه آورده شده است:

- نظرسنجی صدا و سیما در سال ۱۳۸۹ نشان می دهد که مخاطبان ماهواره در تهران، نسبت به یک سال گذشته افزایش معناداری پیدا کرده اند. در سال ۸۹، ۴/۴۵ درصد از مردم تهران بیننده ماهواره بودند که نسبت به سال قبل از آن ۱۰ درصد رشد پیدا کرده اند. از این مقدار ۹/۴۰ درصد بیننده شبکه های فارسی زبان بوده اند و ۱۴ درصد فقط شبکه های خارجی را تماشا می کنند. با این وجود ۶/۵۰ درصد از پرسش شوندگان گفته بودند که ماهواره با فرهنگ ما سازگاری ندارد و ۸/۳۴ درصد مخالفت کردند و معتقد بودند که ماهواره منطبق با فرهنگ جامعه می باشد( پایگاه اطلاع رسانی اداره کل روابط عمومی صدا و سیما، ۱۳۸۹).

- در مورد اقبال جوانان به رسانه های داخلی یا ماهواره، نتایج تحقیقی که توسط سازمان ملی جوانان انجام شده است نشان می دهدکه، در مجموع جوانان برنامه ها و عملکردهای صدا و سیما را قابل قبول نمی دانند. در عین حال پاسخ های آنان به سوالات مختلف حاکی از گرایش های مثبت و منفی گوناگون به هر بخش از برنامه ها و عملکردهای صدا و سیما است. نیمی از جوانان معتقدند که افزایش شبکه های تلویزیونی در برآورده کردن انتظارات جوانان موثر بوده است، اما ۶۷ درصد آنان معتقدند که این تغییرات نتوانسته است گرایش جوانان به ماهواره را کاهش دهد. مشکل دیگر این است که ۶۵ درصد جوانان معتقدند تصویری که صدا و سیما از زندگی مردم ارائه می دهد واقعی نیست. ۷۳ درصد آنها گله مند از فقدان تنوع لازم در برنامه های رادیو و تلویزیون در ایران هستند و ۶۴ درصد آنان می گویند که صدا و سیما در انعکاس مسائل و مشکلات جامعه عملکرد مناسبی نداشته است. کمی بیش از نیمی از جوانان بر این باورند که صدا و سیما در پخش اخبار موجب گرایش های مردم به رسانه های بیگانه شده است. ۶۰ درصد جوانان می گویند که اگر امکان استفاده از ماهواره را داشته باشند ترجیح می دهند برنامه های تلویزیونی سایر کشورها را تماشا کنند. ۵۳ درصد آنان معتقدند که صدا و سیما در مقابله با تهاجم فرهنگی غرب عملکرد قابل قبولی نداشته است و نکته دیگر آنکه ۵۷ درصد جوانان برنامه های صدا و سیما را شادی بخش و نشاط آفرین نمی¬دانند. ۴۵ درصد جوانان نیز برای دسترسی به اخبار و اطلاعات به رسانه های کشورهای بیگانه روی می آورند( هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۸۶).

- پژوهش دیگری که با جامعه آماری ۴۰۰ نفر از شهروندان ۱۵ سال به بالاي ساکن در مناطق مختلف تهران كه مخاطب تلويزيون هاي ماهواره اي فارسي زبان بوده اند به عمل آمده است نشان می دهد که نارضایتی از رسانه ملی و کسب اطلاعات سیاسی( بالاتر از عواملی چون انگیزه های آموزشی، فرار از واقعیات زندگی روزمره و الگو گرفتن برای سبک زندگی) از دلایل اقبال به سمت ماهواره و شبکه های فارسی زبان برون مرزی بوده است.

معیار نارضایتی از تلویزیون شامل عدم جذابیت برنامه های صدا و سیما، عدم انطباق برنامه ها با نیازهای روحی و اقتضائات سنی، تکراری و غمگین بودن برنامه ها و ... می شد در حالی که کسب اطلاعات سیاسی مشتمل بر اطلاع از اخبار بدون سانسور، آگاهی از نظرات کشورهای دیگر راجع به اتفاقات جامعه ایران، مطلع شدن از آخرین اخبار سیاسی و ... بوده است (شهابی، جهانگردی، ۱۳۸۷).

- تحقیق دیگری که در سطح تهران با جامعه آماري ۳۳۰ نفر از مناطق ۲۲ گانه انجام شده است نیز تائید کننده وضعیت نه چندان مطلوب صدا و سیما در زمینه جذب مخاطب می باشد. در این تحقیق نزدیک به ۶۹ درصد از پاسخگویان اعلام نموده اند که داراي ماهواره و حدود ۳۱ درصد فاقد ماهواره بوده اند. نتیجه نویسنده این تحقیق از پاسخ به سئوال « شما اخبار و وقایع اخیر را که در پی انتخابات ریاست جمهوري پیش آمد از چه طریقی دنبال می کردید؟» این بوده است که شبکه هاي ماهواره اي از اقبال بیشتري به نسبت سایر رسانه ها برخوردار بوده اند و میزان روي آوري مردم به صدا و سیما در این وقایع در شهر تهران کاهش یافته است. این بررسی همچنین نشان می دهد که بیش از ۳۹ درصد از پاسخگویان( که بیشترین گروه نیز می باشند) از شبکه فارسی بی بی سی استفاده می کنند و نزدیک به ۲۳ درصد از پاسخگویان به صداي آمریکا گرایش داشته اند. طبق یافته های این پژوهش اطمینان به صداوسیما به نسبت سایت هاي اینترنتی و شبکه هاي ماهواره اي به شکل محسوسی کمتر شده است( ربیعی، اسماعیلی، ۱۳۸۹).

رهبر معظم انقلاب نیز در چندین نوبت نسبت به برنامه های صدا و سیما صحبت نموده اند که نشان دهنده این است که ایشان نیز نسبت به وضعیت فعلی چندان رضایت ندارند. از جمله این که رهبر انقلاب در ديدار جمعى از نخبگان علمى كشور در شهریورماه ۱۳۸۸ راجع به عملکرد صدا و سیما می فرمایند:
« اين را هم شما خيال نكنيد كه حالا بنده چون رئيس صدا و سيما را انتخاب مي كنم، همه‌ برنامه‌هاى صدا و سيما را مى‌آورند، دانه دانه بنده نگاه كنم، امضاء كنم. نخير، از خيلى از برنامه‌هاى صدا و سيما بنده راضى هم نيستم…». ایشان در دیدار با جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز می فرمایند: « من از عملکرد صدا و سیما دفاع نمی کنم و اشکال وارد است و خیلی هم برای این موضوع وقت می گذارم. من به مسؤولان صدا و سیما خیلی تذکر می دهم، ولی با همۀ این تذکرات دردمندانه، این خروجی صدا و سیماست».

واکاوی علل ضعف عملکرد صدا و سیما
آن چه که با قاطعیت می توان گفت این است که ضعف عملکرد صدا و سیما، باعث جذب مردم( به خصوص نسل جوان) به سمت کانال ها و شبکه های ماهواره ای شده است. نتیجه این روند سبب می شود که سبک زندگی و افکار نسل جوان بر اساس ارزش های غربی شکل بگیرد و این به معنای واقعی کلمه، بزرگترین ضربه را به نحوه جامعه پذیری افراد می زند و دوری جوانان و نوجوانان از هویت اسلامی ایرانی را در پی دارد.

حال سوالی که مطرح می شود این است که ضعف صدا و سیما از کجا نشات می گیرد؟ و آیا اصولا ً صدا و سیما توانایی و قابلیت این را دارد که از ریزش مخاطبین خود نه تنها جلوگیری نماید، بلکه به عنوان رسانه ای مهم و تاثیرگذار در جایگاه فرایند جامعه پذیری و انتقال ارزش های اسلامی به تک تک افراد جامعه قرار گیرد؟ آیا رسانه ملی می تواند با افزایش مخاطبان خود باعث بی رونق نمودن کانال ها و شبکه های ماهواره ای گردد؟

به نظر می رسد مدیریت رسانه ملی گرفتار نوعی سکون و بی تحرکی شده است که نه تنها عاجز از پاسخگویی مناسب به وقایع و اتفاقات روزمره می باشد( نمونه بارز آن را می توان در زمان زلزله استان آذربایجان شرقی دید که صدا و سیما به‌جای انعکاس زلزله به پخش برنامه های روتین خود ادامه می دهد) بلکه فاقد توانایی اثرگذاری و جهت دهی به ذائقه و سلیقه مخاطب در آینده نیز می باشد. بنا به وجود همین شرایط می باشد که کمتر شاهد نوآوری های مثبت برای جذب و اقناع مخاطب از طرف رسانه ملی می باشیم.

دلیل دیگر رویکرد تنگ نظرانه حاکم بر صدا و سیما می باشد که از حضور بسیاری از اساتید و نخبگان در این رسانه جلوگیری می شود. کارشناسانی که جزء نخبگان دلسوز و دغدغه مند نظام هستند که منادی پیامهای اصیل انقلاب اسلامی نیز هستند اما به دلیل اعمال سلیقه های نابجا از حضور در این رسانه باز مانده اند. نتیجه این رویکرد محافظه کارانه رسانه ملی باعث شده است که از هرگونه بحث و گفتگوی چالشی دوری گردد و ما شاهد نیستیم که صدا وسیما محل تضارب افکار و نظریات مختلف برای شناسایی نقاط قوت و ضعف سیاست های مختلف مملکت باشد. تنها در صورت به کارگیری چنین سیاست هایی می باشد که رسانه ملی نه تنها به مخاطب خود احترام می¬گذارد بلکه باعث ارتقای رشد و آگاهی او نیز می گردد.

نکته دیگر این است که برنامه‌های سازمان صداوسیما به ابلاغ و ترویج پیام‌های آموزشی، تربیتی و اعتقادی به صورت ظریف و نامحسوس کمتر توجه نشان داده‌اند. در این بین نگاهی به عملکرد بی بی سی فارسی می تواند برای ما راهگشا باشد که البته این نکته به معنای تقلید و کپی برداری صرف از این شبکه نمی باشد. این رسانه با برخورداری از شناخت کافی نسبت به حساسیت ها و مشخصات اقلیم جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه ایرانی تجدید نظری اساسی در محتوا و سبک برنامه های خود نموده است و همین مسئله موجب شده است تا تاثیرات تبلیغی آن در مقایسه با رسانه های مشابه دیگر پیچیده تر، خزنده تر، عمیق تر و طولانی تر باشد( محمد خانی، فتحی، ۱۳۹۰).

وجود برنامه هایی موفق ولی متاسفانه اندک مانند نود، پارک ملت، پایش و ... که با استقبال مخاطبان روبه رو شده اند نشان دهنده این است که رسانه ملی قابلیت دارد که باعث جذب قشرهای مختلف مردم به رسانه ملی گردد، به شرط آن که مدیران رسانه ملی از رویکرد محافظه کارانه و تنگ نظرانه خود دوری گزینند، از سلائق و نظرات مختلف استفاده نمایند، دغدغه جدی نقد وضع موجود برای نیل به وضع مطلوب را داشته باشند و به تقويت توليدات رسانه اي خود باور داشته باشند.

نتیجه گیری
صدا و سیمای جمهوری اسلامی در خط مقدم جبهه جنگ نرمی که دشمن علیه ما تدارک دیده است قرار دارد. اما متاسفانه عملکرد صدا و سیما در این زمینه چندان مطلوب نبوده است و از انگیزه های مهم اقبال مردم به کانال ها و شبکه های ماهواره ای، عملکرد ضعیف خود صدا و سیما بوده است. تداوم رشد استفاده از کانال هاي ماهواره ای توسط مردم، واقعيتي گريز ناپذير است که به مثابه تهديدي براي فرهنگ کشور می باشد.

دشوار بودن کنترل امواج ماهواره ای باید باعث شود که صدا و سیما رویکرد فعالانه ای در قبال وقایع جامعه و جهان داشته باشد و تلاش نماید تا عرصه را از رسانه های فارسی زبان برون مرزی که در راستای کشورهای میزبان خود فعالیت می نمایند بگیرند. صدا و سیما باید آن چنان قدرت نرم افزاری خود را تقویت نماید که ضمن اقناع مخاطب و انتقال ارزش های دینی، به مرجع مورد اطمینان مردم در زمینه کسب خبر، افزایش آگاهی و ... تبدیل گردد.

صدا و سیما در نظام جمهوری اسلامی باید قادر باشد که با توجه به قدرت بالای نرم افزاری نظام و با تاکید بر ایدئولوژی و هویت اسلامی و میراث فرهنگی مشترک زمینه افزایش امنیت اجتماعی و ایجاد سبک زندگی واقعی متناسب با ارزش های اسلامی را فراهم نماید. در این راه تاکید بر به کارگیری شیوه‌های نوین تبلیغی، پرهیز از سطحی‌نگری به مبانی فرهنگی و دینی، ارتباط مستمر و برنامه‌ریزی شده با حوزه‌های علمیه و دانشگاه ها، مخاطب شناسی و برنامه ریزی منطبق با گروههای خاص، نقد وضعیت موجود برای نیل به وضعیت مطلوب، خروج از دایره تنگ نظری و استفاده از نخبگان با اندیشه های متفاوت برای بهره گیری از نظرات کارشناسی آنان اهمیت فراوانی دارد.

منابع
- پایگاه اطلاع رسانی اداره کل روابط عمومی صدا و سیما(۱۳۸۹). افزایش مراجعه به ماهواره در نظرسنجی صدا و سیما. ۲۵ خرداد ماه. دسترسی در:
http://pr.irib.ir/newss.php?newsid=۴۹۴۷۲&newstype=۱&lang=p.

- ربیعی، علی. اسماعیلی، معصومه(۱۳۸۹). مطالعۀ پیمایشی دربارة اعتبار رسانه¬هاي خبري در میان شهروندان تهرانی در جریان تحولات اجتماعی قبل و بعد از انتخابات ریاست جمهوري ۱۳۸۸. فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ششم، شماره ۱۹، تابستان.

- شهابی، محمود. جهانگردی، مجتبی(۱۳۸۷). خاستگاه اجتماعي الگوهاي استفاده از تلويزيون¬هاي ماهواره اي فارسي زبان در ميان مخاطبان تهراني. فصلنامه تحقیقات فرهنگي، سال اول، شماره ۲، تابستان.

- محمدخانی ملکوه، محمد. فتحی، ابراهیم(۱۳۹۰). بررسی محتوای برنامه های شبکه تلویزیونی ماهواره ای بی بی سی فارسی. فصلنامه نامه پژوهش، شماره۴۵، بهار.

- هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی شورای عالی انقلاب فرهنگی(۱۳۸۶). ارزیابی تحلیلی وضعیت فرهنگی کشور؛ چکیده، نتایج، و پیشنهادات، چاپ اول، تهران: نشر شورای عالی انقلاب فرهنگی.