یادگاری که در این گنبد دوّار بماند یادگاری که در این گنبد دوّار بماند ؛ گزارشی درباره کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی در قم

کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در شهر قم مکانی برای نگهداری و بازدید آثار اسلامی نادر و نسخ خطی کهن دین مبین اسلام و سایر ادیان و مذاهب به شمار می‌آید. اکنون این کتابخانه از حیث دارا بودن نسخه‌های نفیس و کهن خطی اسلامی در رتبه سوم کتابخانه‌های جهان اسلام جای دارد.

سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی در سال ۱۲۷۶ در شهر نجف دیده به جهان گشود. وی در دوران حیات با شکوه خود اقدامات بزرگی را مانند تاسیس کتابخانه بزرگ در قم انجام داد و پس از 70 سال تدریس در حوزه ‌فقه و اصول، سرانجام در هفتم شهریورماه ۱۳۶۹ در شهر قم نقاب در چهره خاک کشید. این فقیه و مرجع تقلید شیعه بنیاد چندین مدرسه علمی، مسجد، حسینیه و مراکز درمانی و کتابخانه در دیگر کشورهای خارج از ایران را هم بنا نهاد. 

این گزارش نگاهی دارد به کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی در قم که یکی از برترین کتابخانه‌های جهان اسلام به شمار می‌آید.

چگونگی منابع کتابخانه آیت‌الله مرعشی
بخشی از نسخه‌های این مجموعه از سوی پدر موسس این کتابخانه به وی ارث رسیده است. هزینه بخش دیگری از آثار را آیت‌الله مرعشی در نجف اشرف با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه خود، کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج کوبی فراهم و خریداری کرد. همچنین آثار عمده این کتابخانه را آیت‌الله مرعشی نجفی در طول اقامت خود در شهر قم تا آخرین روز حیات 70 سال خویش تهیه کرد.

برخی از این آثار را محمود مرعشی نجفی، متولی این کتابخانه در سفرهای خود به شهرها و روستاهای ایران در 40 سال اخیر خریده است. البته تعدادی از این نوشتارها را علاقه‌مندان و دوستداران علم و فرهنگ به کتابخانه آیت‌الله مرعشی نیز اهدا کرده‌اند.

اهداف تاسیس کتابخانه 

هدف بنیانگذار کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی از جمع‌آوری ذخایر اسلامی و تاسیس مرکزی بزرگ برای گردآوری و استفاده پژوهشگران از آن ذخایر با اهدافی نظیر «ایجاد یک مرکز بزرگ فرهنگی اسلامی بین‌المللی»، «گسترش فرهنگ تحقیق و پژوهش در جامعه»، «آگاهی پژوهشگران از وجود منابع مکتوب گردآوری شده»، «گردآوری نسخه‌های خطی نفیس اسلامی و تمرکز آن‌ها در یک مرکزی بزرگ»، «اولویت دادن به گردآوری نسخه‌های خطی کهن یا نسخه‌های اصل به خطوط مولفان»، «تهیه و جمع‌آوری تصویر و میکروفیلم»،‌ «تحویل این گنجینه عظیم بشری به نسل‌های بعدی» و ‌«حفظ و حراست از ذخایر مکتوب اسلامی که از لابه‌لای حوادث روزگار در امان مانده‌اند» بوده است.

این کتابخانه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های نفیس و کهن خطی اسلامی نخستین کتابخانه در کشور و سومین کتابخانه در جهان اسلام به شمار می‌آید. همچنین نزد پژوهشگران و محققان داخلی و خارجی از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است.

مرکز منابع و خدمات ویژه 

این مرکز از بخش‌های اصلی کتابخانه تشکیل شده است و از واحدهایی مانند گنجینه نسخ خطی، کهن‌ترین نسخه بدون تاریخ، گنجینه نسخه‌های تصویری، گنجینه میکرو فیلم و میکرو فیش، گنجینه اسناد مکتوب، نمایشگاه‌ها دایمی نمونه‌هایی از نسخ نفیس خطی کتابخانه، گنجینه آثار علمی مکتوب و غیرمکتوب بنیانگذار کتابخانه، گنجینه نسخ چاپ سنگی نادر و کمیاب و گنجینه نسخه‌های چاپی بسیار کهن بهره می‌برد.

اکنون تعداد نسخه‌های خطی گنجینه این کتابخانه 75 هزار عنوان مشتمل بر بیش از 37 هزار مجلد است که 65 درصد آن‌ها به عربی و سایر آنان به فارسی و اندکی ترکی، ‌اردو، تاتاری، حبشی، پهلوی و لاتین‌اند. البته آمار این آثار ثابت نیست و سالانه بیش از 750 نسخه خطی نفیس گزینش، خریداری و اهدا و به مکتوبان این گنجینه اضافه می‌شوند.

موضوع این آثار شامل فقه و اصول،‌ کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، ‌طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غربیه و اعداد، فیزیک، شیمی، ریاضی، جغرافی، هیات و نجوم،‌ طب و موسیقی می‌شود.

همچنین دست‌خط مولفان بزرگ اسلامی نظیر شیخ طوسی، محمدبن بندار، ابوالفضل راوندی فرزند قطب راوندی، علامه حلی، محقق حلی، سیدحیدر آملی، عبدالرحمن بن العتایقی ابن فهد حلی، فخر المحققین، ملاصدرا، شیخ بهاءالدین عاملی، کاتب چلپی، میرزای قمی، نراقی‌ها، شیخ فضل‌الله نوری و صاحب جواهری در این کتابخانه نگهداری می‌شوند.

در این کتابخانه خط خوشنویسانی مانند علی بن هلال مشهور به ابن بواب، عبدالله صیرفی، یاقوت مستعصمی، عبدالله اصفهانی، شاه محمود کاتب نیشابوری، محمدجعفر لاهیجی و محمدصادق تویسرکانی وجود دارند.

کهن‌ترین نسخه بدون تاریخ
اکنون در این گنجینه برگ‌هایی از قرآن کریم به خط کوفی از اواخر سده دوم و سوم هجری به چشم می‌خورند و همچنین قدیمی‌ترین نسخه‌های تاریخ‌دار دو جزء از قرآن کریم به خط کوفی علی بن هلال وجود دارد که در بغداد به سال 392 هجری قمری کتابت شده است. همچنین دو جلد «تفسیر تبیان شیخ طوسی» که بر خود او خوانده شده‌اند و نهج‌البلاغه شریف رضی، اصیل‌ترین و کهن‌ترین نسخه‌های موجود در جهانند.

نسخه‌های کهن و قدیمی ادیان و مذاهب دیگر نیز در این مجموعه وجود دارند که در نوع خود از نظر نفیس بودن بسیار ویژه‌اند، مانند دعاهایی از زبور به خط لاتین در قطع بسیار بزرگ که هفت سده قبل بر روی پوست نوشته شده‌اند. همچنین نسخه‌هایی دیگر روی پوست به خط حبشی، اوستایی، سریانی، بودایی، پنجابی، برمه، بلغاری، پهلوی، قبطی مغربی، سنگالی، ارمنی و عبری وجود دارند. این گنجینه مهم‌ترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز ساخته و شهرت و جایگاه ویژه‌ای به آن بخشیده است.

درهای این گنجینه از فولاد مخصوص ساخته شده‌اند و دارای آلیاژ خاصی‌اند که در هنگام انفجار و آتش‌سوزی صدمه نخواهند دید. همچنین این بخش از کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی مجهز به زمان‌سنج(تایمر) است که در هنگام تعطیلی کتابخانه، قابل گشایش نیست.

نحوه جمع‌آوری نسخ خطی کتاب‌های این کتابخانه
بیش از چهار هزار مجلد که از نسخه‌های خطی نفیس موجود در کتابخانه خارجی و اندکی از کتابخانه‌های داخلی تهیه و تاکنون پنج مجلد از فهرست آن‌ها منتشر شده‌اند.

گنجینه میکروفیلم و میکروفیش 
این گنجینه از دو بخش تشکیل شده است که در بخش میکروفیلم‌ بیش از چهار هزار نسخه خطی نفیس موجود در کتابخانه‌های بزرگ خارج و برخی از آن‌ها در کتابخانه‌های داخل تهیه شده‌اند و در بخش دیگر گنجینه این کتابخانه نسخه‌های خطی نفیس موجود که افزون بر 14 هزار 867 نسخه وجود دارد.

همچنین مجموعه‌ای عظیم از میکروفیش‌های فهرست کتاب‌های چاپ شده در جهان به زبان‌های مختلف موجود است که فهرست نخستین کتاب‌های چاپ شده تا پایان سال 1995 افزون بر 50 میلیون عنوان کتاب به زبان‌های مختلف جهان است.

گنجینه اسناد مکتوب 
در این گنجینه بیش از یکصد هزار سند دستنویس از پنج سده پیش تاکنون وجود دارند که شامل احکام شاهان، امیران و حاکمان، ‌اجازات حدیث به خطوط علمای بزرگ، عقدنامه‌های، اسناد تملیکی آن‌هاست.

نمایشگاه‌ها دایمی نمونه‌هایی از نسخ نفیس خطی کتابخانه 
در این نمایشگاه تعدادی از نسخه‌های بسیار نفیس خطی کهن، هنری، علمی، ‌خطوط خوش‌نویسان،‌ نسخه‌های اصل به خطوط مولفان آن‌ها از بیش از هزار سال پیش تا عصر حاضر نگهداری می‌شوند. این بخش از کتابخانه ویژه میهمانان بازدیدکننده از کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی است.

گنجینه آثار علمی مکتوب و غیرمکتوب بنیانگذار کتابخانه
در این گنجینه آثار تالیفی آیت‌الله مرعشی که در موضوعات مختلف علمی و نمونه‌هایی از نسخه‌های چاپی که وی آن‌ها را با دست خود حاشیه‌نویسی کرده‌اند، عرضه می‌شوند. در این بخش نمونه‌هایی دیگر از آثار تالیفی چاپ شده وی به همراه لوازم و لباس‌های شخصی آن بزرگوار در آخرین روزهای حیات نگهداری می‌شوند و مورد بازدید میهمانان این کتابخانه قرار می‌گیرند.

گنجینه نسخه‌های چاپی بسیار کهن 
در این بخش از کتابخانه‌ نمونه‌هایی از نسخه‌های چاپی بسیار کهن و نفیس قرار دارند که شامل نسخه‌هایی به زبان عربی، فارسی، ترکی، لاتین و ارمنی است که در سده‌های دهم و یازدم هجری چاپ شده‌اند، مانند «القانون و النجاة ابن سینا»، «تحریر اقلیدس خواجه نصیرالدین طوسی» و «تقویم التواریخ از کاتب چلپی». 

همچنین بخش‌هایی با عنوان و رسالت گنجینه نسخ چاپ سنگی نادر و کمیاب، گنجینه‌های مرکزی کتاب‌های چاپی فارسی، عربی، ترکی، اردو و غیر لاتین، گنجینه‌های روزنامه‌ها و مجلات ادواری، گنجینه‌ کتاب‌های مرجع و قفسه باز، گنجینه فهارس نسخ خطی اسلامی کتابخانه‌های جهان، گنجینه‌ کتاب‌های چاپی و مجلات و روزنامه‌های لاتین، گنجینه اطلس‌ها و نقشه‌های جغرافیایی، گنجینه‌های کتاب‌های چاپی مکرر، تالار بزرگ شیخ طوسی ویژه پژوهشگران مختلف، بخش ویژه پژوهشگران نسخه‌های خطی و اسناد مکتوب،‌ مرکز قم‌شناسی،‌ بخش تبارشناسی،‌ بخش فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی کتابخانه، بخش بررسی تنظیم و انتشار آثار علمی موسس کتابخانه‌، بخش تصحیح و تحقیق نسخ خطی اسلامی دایرند.
‌
آرشیو کتاب‌های ممنوعه 
در این بخش کتاب‌هایی که باعث گمراهی افراد می‌شوند، گردآوری شده و از دسترس عموم دور نگاه داشته‌اند و تنها محققان و پژوهشگرانی که در نقد و رد آن‌ها و بررسی و تحقیق می‌کنند یا خودشان مورد تایید کتابخانه‌هایند، از این آرشیو استفاده می‌کنند. این آثار شامل کتاب‌های گروهک‌های ملحد و ضدمذهب، مسلک‌های غیرشناخته شده و غیررسمی، آثاری که ضد اسلام و علیه پیامبران و ائمه اطهار(ع) نوشته شده باشند، می‌شود.

این کتابخانه در نوروز از ارایه خدمات کتابخانه‌ای معذور است اما حرم آیت‌الله مرعشی نجفی گشوده است و فرصت زیارت این عالم برای زایران حرم مطهر حضرت معصومه(س) فراهم است.

منبع:مجلس