معماران تقريب مذاهب و گفت‌وگوي اديان /سيدرضا سجادي نژاد

سيد جمال‌الدين اسدآبادي از پيشتازان انديشه اتحاد اسلامي است كه اين موضوع را به زبان عربي در مجله عروه‌الوثقي مطرح كرد
* پس از آنكه افراد نخستين جمعيت تقريبي براي گردهم نشستن دوام نياوردند، محمدتقي قمي از ايران به مصر مهاجرت كرد و در قاهره "دارالتقريب بين‌المذاهب الاسلاميه"را تأسيس كرد
* امام موسي صدر از طرف آيت‌الله بروجردي به لبنان رفت تا سفير و منادي وحدت و تقريب بين مذاهب اسلامي باشد

1. پيش‌قراولان تقريب و گفت‌وگو
وقتي نادرشاه افشار با حضور نمايندگان تمام طبقات ايران در دشت مغان مجلسي برگزار كرد تا شرط پذيرفتن سلطنت را ترك سبّ و توهين به سه خليفة اول و احتساب مذهب شيعه جعفري، به عنوان مذهب پنجم در كنار مذاهب چهارگانه اهل سنّت اعلام كند هرگز بدان فكر نمي‌كرد كه كارشكني‌ها و بدگماني‌هاي برخي از علماي اسلامي به شكست اين طرح براي تقريب و گفت‌وگوي بين مذاهب دامن بزند. او نمايندگاني به عثماني فرستاد و همكاري آنان را براي اين امر خواستار شد و علماي برجستة شيعه و عبداللّه سُوَيدي، شيخ‌الاسلام عثماني، مجلس بحث و گفت‌وگويي در بغداد تشكيل داده بودند اما عاقبت با كارشكني و بدگماني شيخ‌الاسلام عثماني و مخالفت علماي شيعه اين خيرخواهي شاه بي‌نتيجه رها شد.
بعدها سيدجمال‌الدين اسدآبادي در اوايل سده چهاردهم، موضوع اتحاد اسلام را در مقالاتش در مجله عربي زبان "عروة‌الوثقي"مطرح كرد و انديشه‌هاي خود را با حمايت سران در كشورهاي اسلامي گستراند كه با تعطيلي "عروة‌الوثقي"، اين موضوع مدتي فراموش شد تا بعدها پرچم آن با دعوت سلطان عبدالحميد دوم عثماني از سيدجمال‌الدين براي فعاليت در راه تحقق اتحاد اسلام، دوباره برافراشته شود، هر چند به سبب بروز مخالفت‌ها و مبهم بودن اغراض عبدالحميد اين امر دوام نيافت.
نخستين جمعيت تقريب بين اديان، در 1303 تشكيل شد. محمد عبده پس از تعطيلي "عروة‌الوثقي"به بيروت رفت و با همكاري كساني چون ابوتراب ساوجي (خادم سيدجمال‌الدين اسدآبادي) و ميرزا محمدباقر بواناتي (مترجم انگليسي عروة‌الوثقي)، "جمعية‌التقريب بين اهل الاسلام و اهل الكتاب"را بنا نهاد كه بعدها اشخاصي از ايران و عثماني و انگليس و هندوستان به آن پيوستند. نخستين افراد جمعيت تقريبي نيز براي به گرد هم نشستن دوام نياوردند تا آنكه محمدتقي قمي از ايران به مصر مهاجرت كرد و در قاهره "دارالتقريب بين المذاهب الاسلامية"را تشكيل داد. اين بنياد مهم‌ترين اقدام در راه تقريب علمي بود. او خود به عنوان دبير كل مادام‌العمر اين جمعيت برگزيده شد تا آنكه به هر سببي در روند كار اين جمعيت نيز مانعي تراشيدند و قمي مصر را ترك گفت، ولي بعد در 1325 شمسي به مصر بازگشت تا كار خود از سر بگيرد.
آن‌گاه آيت‌اللّه حاج‌آقا حسين بروجردي، مرجع عام شيعيان، از اهداف و مرام اين جمعيت حمايت كرد و آنان را از حمايت‌هاي مالي و معنوي خود بي‌بهره نگذاشت. استاد مرتضي مطهري در مقاله‌اي با عنوان "مزايا و خدمات آيت‌الله بروجردي"مي‌نويسد: "يكي از مزاياي معظم‌له توجه و علاقه فراواني بود كه به مسئله وحدت اسلامي و حسن تفاهم و تقريب بين مذاهب اسلامي داشت. اين مرد چون به تاريخ اسلام و مذاهب اسلامي آشنا بود، مي‌دانست كه سياست حكّام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلاف چه اندازه تأثير داشته است و هم توجه داشت كه در عصر حاضر نيز سياست‌هاي استعماري از اين تفرقه حداكثر استفاده را مي‌كنند و بلكه آن را دامن مي‌زنند و هم توجه داشت كه دوري شيعه از ساير فرقه‌ها سبب شده است كه آنها شيعه را نشناسند و درباره آنها تصوراتي دور از حقيقت بنمايند. به اين جهات بسيار علاقه‌مند بود كه حسن تفاهمي بين شيعه و سني برقرار شود كه از طرفي وحدت اسلامي كه منظور بزرگ اين دين مقدس است، تأمين گردد و از طرف ديگر شيعه و فقه شيعه و معارف شيعه آن‌طور كه هست به جامعه تسنن كه اكثريت مسلمانان را تشكيل مي‌دهند، معرفي شود." (مطهري، شش مقاله، 1380 ش، ص260؛ مطهري، تكامل اجتماعي انسان، 1363 ش، ص204)
آيت‌الله بروجردي حتي با شيخ شلتوت، رئيس دانشگاه الازهر و مفتي بزرگ مصر روابطي دوستانه و عميق برقرار كرد و ميان آن دو مكاتباتي دست به دست شد تا آنكه عاقبت اين هم‌انديشي از راه دور به صدور فتواي تاريخي معروف شلتوت در به رسميت شناختن مذهب شيعه انجاميد. صدور فتواي شلتوت در هفدهم ربيع الاول 1378قمري بر جواز پيروي از مذهب شيعة اماميه همانند چهار مذهب فقهي اهل سنّت، بزرگ‌ترين اقدام عملي وي در راه تقريب به‌شمار مي‌آيد. نشر مقالات و كتب متعدد، براي پيراستن شيعيان از برخي اتهامات ناروا و نشان دادن نمايي منصفانه از مذهب تشيع، از ديگر اقدامات دارالتقريب بود. در آن زمان حتي بنابر آن شد كه فقه شيعه در دانشگاه الازهر در كنار ساير مذاهب فقهي تدريس شود و نيز برخي قوانين مصر مانند قوانين طلاق و خانواده بر طبق مذهب تشيع تنظيم شود. اين وقايع در زمان رياست شلتوت بر الازهر به عنوان مفتي اعظم اهل تسنن صورت گرفت، هرچند برخي از افراطي‌هاي سني از اين اقداماتِ دارالتقريب انتقاد كردند و آن را طرح مؤسسه شيعي دارالتقريب براي تغيير دادن مذهب تسنن به تشيع قلمداد نمودند. بدفهمي عمومي از اقدامات دارالتقريب و هدف آن، مانعي مهم بر سر راه تقريب بود و با آنكه اين جمعيت، اصول و مواضعش را اعلام كرده بود، عده‌اي همواره هدف دارالتقريب را سنّي كردن شيعيان يا شيعه كردن سنّيان مي‌دانستند. اين موانع سبب شد كه به‌تدريج از فعاليت‌هاي دارالتقريب كاسته شود. سرانجام شيخ محمدتقي قمي نيز مصر را به قصد پاريس ترك كرد و در 1369شمسي در آنجا درگذشت.
امام موسي صدر هم از اين طيف انديشوران بود كه به اذن آيت‌الله بروجردي به لبنان رفت تا سفير و منادي اين رويكرد در غرب خاورميانه باشد. وي زماني وارد لبنان شد كه طوايف و شيعيان لبنان وضعيت خوبي نداشتند و قبايل تشيع نيز با يكديگر متحد نبودند. وضعيت معيشت و اشتغال شيعيان در آن زمان بسيار نامناسب بود و از لحاظ فرهنگي نيز در سطحي پايين زندگي مي‌كردند. تحول سياسي، اجتماعي و فكري لبنان از اواخر قرن نوزدهم رقم خورد. در اين زمان اما فاصله و شكاف ميان شيعيان و همسايگانشان نيز زيادتر شده بود. در اين قرن ماروني‌ها با فرانسه‌، دروزي‌ها با بريتانيا، ارتدوكس‌هاي يوناني با روسيه و سني‌ها با خلافت عثماني روابط نيكو داشتند و تنها شيعيان بودند كه از حمايت بيگانگان بهره‌اي نداشتند و از هرگونه حمايت خارجي به‌دور مانده بودند. آنان تنها گهگاهي از حمايت سلاطين قاجار بهره‌مند مي‌شدند كه چندان نفوذي نداشتند. افزون بر اين، در نواحي شيعه‌نشين نيز نوعي دگرگوني محدود اقتصادي ـ اجتماعي در نيمة دوم قرن نوزدهم ميلادي پديد آمده بود. شيعيان با اين وضعيت با تحولات قرن بيستم روبه‌رو شدند. اين وضعيت به محروميت دوچندان شيعيان گرديد. قانون طايفه‌اي نيز از ديگر مشكلات اساسي شيعيان بوده است. اين معضلات منشأ تمام نابساماني‌هاي سياسي‌، اقتصادي و اجتماعي شيعيان گرديده بود. امام موسي صدر نيز در اين شرايط به لبنان رفته بود و با تأسيس مجلس اعلاي شيعيان درصدد استيفاي حقوق شيعيان برآمده بود.
امام موسي صدر با نفوذي كه در ميان شيعيان به دست آورد توانست اتحاد را به‌راحتي در ميان آنان برقرار كرد. آن‌گاه در گامي ديگر ميان تمام مسلمانان يعني شيعه و سني و مسلمانان و مسيحيان نيز اتحاد را به وجود آورد تا جايي كه از وي به عنوان "مسيح لبنان"نام برده مي‌شود.
"مسيح لبنان"رئيس و بنيان‌گذار مجلس شيعيان لبنان، ‌مؤسس "حركة‌المحرومين" براي سازماندهي، پرورش و آموزش جهان‌بيني اسلامي به جوانان بود. آن‌گاه بر اساس آن جنبش امل را به وجود آورد كه اين جنبش اولين حلقه‌هاي مقاومت و حزب‌الله لبنان را تشكيل داد.
اما به گفته سيدابوالحسن نواب كه از دانش‌آموختگان مدرسه حقاني است و مي‌كوشد ميراث آيت‌الله بروجردي، شهيد بهشتي و امام موسي صدر را در عرصة تقريب بين مذاهب و گفت‌وگوي اديان به‌صورت آكادميك در دانشگاه اديان و مذاهب پي بگيرد، در خط مقدم گفت‌وگو و تقريب بزرگاني ديگر نيز حضور داشته‌اند. "وقتي امام موسي صدر استاد راهنماي اسقف سبوه سركيسيان، رئيس شوراي خليفه‌گري ارامنه تهران شد، علامه طباطبايي،‌ اوپانيشادها را مي‌خواند و آيت‌الله خامنه‌اي به دوستانش مي‌گفت: "اگر كسي وِداها را نگاه كند، عرفان توحيدي خالصي در كلمات وِداها موج مي‌زند." (ديدار با مسئولان و كارگزاران نظام 12/9/79)"
جمهوري اسلامي ايران نيز از آغاز، به تقريب مسلمانان و گفت‌وگوي با پيروان ديگر اديان، وقع نهاده است، وقتي در فروردين 1391 چند استاد و دانشجوي دانشگاه پادربورن آلمان براي شركت در دوره‌اي مشترك با حضور اساتيد و دانشجويان دانشگاه اديان و مذاهب به قم سفر كرده بودند در حاشيه اين سفر به نزد آيت‌الله جوادي آملي رفتند كه گزارش آن بعدها در رسانه‌هاي آلمان بازتابي گسترده داشت. آيت‌الله جوادي آملي در آن ديدار به دانشجويان و دين‌پژوهان مسيحي گفته بود: "اگر دنيا رهبري مثل امام خميني داشت به گونه‌اي ديگر به نظر مي‌رسيد" و اينكه "بين مسيحيت امريكايي و مسيحيت ناب تمايز وجود دارد" و افزوده بود: "اسلام، يهوديت و مسيحيت را به رسميت مي‌شناسد با اين همه دين اسلام خلافتي الهي است."ايشان در پايان آرزو كرده بود كه "كاش جهان روزي به بينش امام خميني درباره اديان برسد".
2. گشودن باب تقريب و گفت‌وگو بر پاشنة نهادهاي آكادميك
از آن رو كه تنها با اطلاع از انديشه‌هاي واقعي مذاهب ديگر و با پرهيز از مطلق‌نگري و آگاهي از علل تفرقه و اختلاف، مي‌توان به روش "تقريب علمي" دست يافت، در پي چند دهه فعاليت متفكران و علاقه‌مندان به انديشة تقريب، سالياني است كه انديشه وحدت اسلامي و گفت‌وگو با پيروان ديگر اديان در ميان بيشتر مسلمانان مطرح شده و چندين نهاد و مؤسسه اسلامي براي تحقق آن پا در ميان نهاده‌اند.
در بهمن 1371 بنياد تحقيقات علمي اسلامي در اسلامبول محفلي علمي برگزار كرد كه در آن محققان سنّي و شيعه شركت داشتند. ترويج فرهنگ و اخلاق تقريب، محور قراردادن قرآن به عنوان متني قطعي و مسلّم براي همه مسلمانان، جداكردن مواضع سياسي و فكري از احكام فقهي و نيز جداكردن احكام فقهي از مواضع اعتقادي، گسترش و تعميق مباحثات فقهي و كلامي و تفسيري و حديثي، همراه با تضارب آرا و افكار در محيطي آرام و به دور از تشنجات حاصل از دخالت مغرضان، در تحقق تقريب بين مذاهب اسلامي تأثير بسيار دارد. همچنين مركز گفت‌وگوي اسلام و مسيحيت الازهر(ADIC) كه در سال 1371 به رياست دكتر علي السمان به‌انگيزه ترويج گفت‌وگو بين مسلمانان و مسيحيان در مصر شكل گرفت، در سال 1995 به‌منظور توسعه فعاليت‌هاي بين‌المللي خود، حوزه عملكردش را به گفت‌وگو بين سه دين بزرگ توحيدي اسلام، مسيحيت و يهود گسترش داد و به همين دليل، نام خود را به "اتحاديه گفت‌وگو بين اسلام، مسيحيت و يهود" تغيير داد. اين مركز، فعاليت‌هاي خود را در جهت تأسيس ساختارهاي مورد نياز براي حمايت از بنيان‌هاي ديالوگ در جهان آغاز كرد و در همين زمينه، كميته دايمي گفت‌وگو بين اديان توحيدي را در الازهر تأسيس نمود. اين مركز تلاش‌هاي بسياري براي برقراري ارتباط بين الازهر و واتيكان انجام داده و در حال حاضر، فعاليت‌هاي ويژه اين مركز به جوانان مسلمان و مسيحي و برگزاري جلسات مشترك بين آنها اختصاص دارد. شعار اين مركز در راستاي برقراري دوستي بين اديان توحيدي است: "فرزندان ابراهيم هرگز دوباره از يكديگر جدا نخواهند شد."
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، آيت‌اللّه سيدعلي خامنه‌اي در سال 1369شمسي، يعني نخستين سال رهبري خود، "مجمع تقريب بين مذاهب اسلامي" را بنانهاد تا جمهوري اسلامي ايران قافله نهادهاي تقريبي را سردمدار باشد؛ قافله‌اي كه پيش‌تر گاه در لبنان و گاه در مصر توقف كرده بود. شوراي عالي مجمع تقريب، در اولين گام، اساس‌نامه و ساختار مجمع را تصويب نمود و اركان آن را بر سه اساس علمي و فرهنگي و ارتباطات داخلي و بين‌المللي بنا گذاشت. اعضاي عالي اين شورا تابعيت كشورهاي گوناگوني چون ايران، عراق، افغانستان، لبنان، تونس، عمان و... را دارا هستند. از مهم‌ترين فعاليت‌هاي مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي برگزاري كنفرانس هفته وحدت به صورت هر ساله در هفته وحدت است. تاكنون صدها متفكر، عالم و مصلح از ميان شخصيت‌هاي فرهيخته جهان اسلام، وزراي كشورهاي اسلامي، علما و مفتيان، اساتيد دانشگاه‌ها و ساير مجامع علمي و فرهنگي و صدها تن از علما و متفكران شيعه و اهل سنت ايران در اين كنفرانس شركت كرده و به ارائه مقاله، سخنراني و بيان ديدگاه‌هاي خود پرداخته‌اند.
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي از سازمان‌هاي وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي است كه در سال 1374 ايجاد شد تا مسئوليت فعاليت‌هاي فرهنگي خارج از كشور را بر عهده بگيرد. فكر تشكيل اين سازمان با طرح ادغام بخش‌هاي فرهنگي و تبليغي نهادها و مؤسسات دولتي و عمومي فعال در خارج از كشور ايجاد شده و پس از تصويب اساسنامه و سپس تصويب مقام معظم رهبري فعاليت خود را آغاز كرده است. مركز گفت‌وگوي اديان وابسته به اين سازمان در پي "ايجاد و تداوم گفتمان ديني با مجامع و نهادهاي ديني،...، ارتقا و بسط دانش و آگاهي نسل جوان، دانشجويان، طلاب و محققين حوزه و دانشگاه كشور از دانش اديان و مكاتب و امكان آموزش نيروي انساني كارآمد، ايجاد تفاهم و رفع سوءتفاهمات، قضاوت‌ها، پيش‌داوري و ذهنيت‌هاي منفي از اسلام و جامعه اسلامي در اذهان رهبران و پيروان اديان، ايجاد اتحاد و همبستگي ديني در رهبران و پيروان اديان الهي جهت رويارويي جمعي با بحران‌هاي معنوي وسياسي جهان،...، بهره‌برداري از توان‌ و استعدادهاي بالقوه و بالفعل جامعه اديان در عرصة بين‌الملل و گفت‌وگو به‌منظور امكان ايجاد ارتباط بيشتر با جوامع و اقليت‌هاي ديني داخل كشور" است.
جمهوري اسلامي با وجود وضع قوانين رعايت‌كننده حقوق اقليت‌ها و حتي فراهم آوردن امكان آموزش متون ديني اقليت‌ها در نظام راهنمايي و متوسطه آموزش و پرورش، براي اثبات برادري خود به پيروان ديگر اديان و مذاهب، افزون بر راه‌اندازي مجمع تقريب و ديگر نهادهاي بالادستي، از ديگر مؤسسات تحقيقاتي و آموزشي در زمينه گفت‌وگوي اديان و مذاهب نيز حمايت كرده است.
دانشگاه مذاهب اسلامي از مؤسسات تقريبي در جمهوري اسلامي است كه به نقل از پايگاه اينترنتي آن "به منظور همبستگي و تقريب بيشتر پيروان مذاهب اسلامي و نظر به نياز مبرم به پژوهش‌هاي جديدتر براساس مقارنه بين مذاهب و غني‌تر ساختن بررسي‌ها و مطالعات آنها" با سه دانشكده فقه و حقوق مذاهب اسلامي، دانشكده علوم قرآن و حديث و دانشكده كلام، فلسفه و اديان تأسيس شده است. دبيركل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي از اعضاي هيئت امناي اين دانشگاه به شمار مي‌آيد.
به هر روي، به نظر مي‌رسد در ميان كشورهاي گوناگون و به‌ويژه اسلامي جمهوري اسلامي ايران از مهم‌ترين كشورهايي است كه مي‌تواند داعيه‌دار مسئله گفت‌وگوي اديان و تقريب بين مذاهب باشد؛ زيرا نهال گفت‌وگو را هم در درازاي تاريخ به بار نشانده و هم زيرساخت‌هاي مملك‌داري را بر اين بنياد ريخته و اگر هم هر از چندي گزندي مي‌بيند آفت‌هايي ناگزير و بيرون از كالبد است كه اميد مي‌رود با پربار شدن اين نهال از آن آفت‌ها ديگر اثري نماند.
3. از واماندگي تئوري برخورد تمدن‌ها تا آب در هاون كوفتن كارشكنان
سال‌ها پيش از آنكه ساموئل هانتينگتون با طرح تئوري برخورد تمدن‌ها وسوسه هراس از برخورد فرهنگي و تمدني اسلام با غرب را در جان سياست‌مداران غربي برافروزد بلندانديشي چون آيت‌الله بهشتي در اين انديشه بود كه درسي را در برنامة آموزشي مدرسه حقاني بگنجاند تا افزون بر آشنايي طلاب با مطالعات اديان و مذاهب سبب شوند از حوزه علميه قم به سوي تمدن‌ها و فرهنگ‌هاي ديگر پنجره‌اي بگشايند و افرادي را تربيت كنند كه در عرصة آكادميك و رايزني سفير گفت‌وگو و وحدت بين اديان و مذاهب باشند. شايد از همين روست كه مؤسس و رئيس دانشگاه اديان و مذاهب، شهيد بهشتي را پدر معنوي دانشگاه اديان و مذاهب مي‌خواند.
امروزه مؤسسات و دانشگاه‌هايي چون دانشگاه اديان و مذاهب از مهم‌ترين مقاصد كساني است كه به ايران سفر مي‌كنند تا ظرفيت‌هاي تعامل با جمهوري اسلامي را در سطح فرهنگي و علمي بسنجند. سلسله گفت‌وگوهاي الهياتي قم و پادربورن از اين دست تعامل‌ها بود كه دور اول آن اسفند ماه سال گذشته با شركت 24 نفر از اساتيد و دانشجويان دانشگاه پادربورن در دانشگاه اديان و مذاهب قم برگزار شد.
وي افزوده است: حجت‌الاسلام نواب، رئيس اين دانشگاه روشنفكر و فارغ‌التحصيل مدرسة حقاني است كه ايدئولوژي شيعه را آموزش مي‌دهد و طرفدار ظهور مهدويت و منجي موعود است.
وحدت حق با اشاره به موافقت آموزش عالي ايران با تأسيس اين دانشگاه در پاييز 1387 ادعا كرده انجام پژوهش مستقل در در ايران غيرممكن است و انتظار فضاي باز در ايران با توجه به ماهيت حوزوي اين دانشگاه، كاري بيهوده است.
عضو مؤسسة دموكراسي اروپا بخشي از سخنان آيت‌الله خامنه‌اي در جمع مسئولان وزارت علوم و اساتيد دانشگاه‌ها را چنين ياد مي‌كند تا نشان دهد دانشگاه اديان و مذاهب با نقل سخنان رهبر ايران در سايت خود خواسته تعهد خود را به نظام جمهوري اسلامي نشان دهد، آنجا كه رهبر ايران گفته است: "دانشگاه نظام جمهوري اسلامي، بايد كساني را تربيت بكند كه تكيه اين نظام، به آنها باشد."
همچنين وي سياست‌هاي رهبر ايران را كه مبنا و اساس اين دانشگاه در آموزش و پژوهش است چنين نقل مي‌كند تا نشان دهد حضور اساتيد گوناگون در اين دانشگاه اديان ومذاهب زيركانه و تنها بر اساس اين سفارش رهبري صورت پذيرفته است: "يك استاد، ممكن است مسيحي باشد. او اصلاً اين را قبول ندارد. هيچ اشكالي ندارد كه از او دعوت كنيد، به اينجا بيايد. استادي كه نماز نمي‏خواند و بي‏دين است، مانعي ندارد كه از او دعوت كنيد، به اينجا بيايد، منتها مواظب باشيد كه اين استاد از وجود خودش، نخواهد بي‏ديني صادر كند." (بيانات در ديدار با وزير و مسئولان وزارت فرهنگ و آموزش عالي و رؤساي دانشگاه‌هاي سراسر كشور در تاريخ 23 مرداد1369)

منبع:

روزنامه جمهوری اسلامی