پایان رسالت رسول در کتابخانه مجلس!/محمد علی مهدوی راد

بروزگاری که با «اخوان صفا و خلاّن وفا» مجله حوزه را به اصطلاح مطبوعاتیان در می‌آوردیم، دفتر ساده و بی‌پیرایه مجله در پستوی کتابخانه‌ای خُرد غالباً محل آمد و شد فاضلان، عالمان و اصحاب قلم از حوزویان بود.

روزی طالب علمی جوان با عمامتی خُرد برسر، عبایی بر دوش وارد دفتر مجله شد و از چند و چون آن سخن گفت و بعضاً نقدی و انتقادی و از جمله این که چرا مقالات بدون نام نویسندگان نشر می‌یابد و این در فردا و فرداها دشواری‌ها خواهد آفرید (این مطلب را زنده‌یاد سید حسین خدیو جم، محقق و مترجم نامدار روزگار معاصر نیز ضمن نامه‌ای یاد‌آوری کرده بود) و این آغازین دیدار من با حضرت رسول جعفریان بود.

پس از آن دقیقاً نمی‌دانم کی‌ها و کجاها یکدیگر را دیدیم و پیوند دوستی و برادری را رقم زدیم تا بدانجا که روابط خانوادگی نیز رقم خورد و به سالیانی که هنوز «اولادِ» هر دو ـ که اکنون همگان برآمده‌اند و جوان شده‌اند ـ خرد و ریز بودند که همه را به «هیلمن» کذائی آنحضرت می‌ریختیم و جمعه‌ها و تعطیلی‌ها در دور و بر قم به گشت و گذار می‌پرداختیم ـ یاد آن روزها نیک باد ـ .

من از دیرباز با کتاب پیوند ناگسستنی داشته و دارم. بدین سان یافتن دوستی که یکسر می‌خواند، می‌اندیشد ـ و البته بر خلاف من ـ می‌نوشت، برای من لذت بخش بود. اندک اندک این دوستی ژرفتر شد تا این که چون عزیز ما به یُمن رسالت بزرگ تاریخی که در خود احساس می‌کرد به پی نهادن کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران همت گماشت، و لطف بی بدیل دوست و سرور عزیز ما حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج سید جواد شهرستانی همراه این همت شد و کتابخانه وابسته گشت به دفتر آیت الله العظمی سیستانی. پس از اندکی این بنده نیز به سفارش آقای شهرستانی کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآنی را بنیاد نهادم و بدین سان تعامل، همکاری و همدلی ما افزون گشت و چون کتابخانه‌های دیگر (فقه و حقوق، علوم حدیث، فلسفه و کلام و ادبیات) نیز راه افتاد، سفرهای جمعیِ مسئولان کتابخانه‌ها برای خرید کتاب به کشورهای خارجی نیز در برنامه قرار گرفت.

اکنون بیش از دو دهه است که این دوستی، همدلی و همراهی ادامه دارد و من ـ بدانگونه که در ضمن گزارش زندگانیِ آموزشی و پژوهشی خود نیز گفته‌ام ـ از این الفت، همکاری و همراهی بسی بهره برده‌ام، فراوان در موضوعات مختلف گفتگو کرده‌ایم، تبادل نظر داشته‌ایم، آگاهی‌های گونه‌گون را در موضوعات مختلف در میان نهاده، بحث کرده‌ایم، منابع و مصادر را برای پژوهش‌هایمان به یکدیگر معرفی کرده‌ایم و ...

حضرت جعفریان ذهنی قوی، زبانی صریح، اندیشه‌ای پویا، جانی مشتعل روحی جستجوگر و خستگی ناپذیر دارد. او بسیار پر مطالعه است و به یمن بهره‌های شایسته‌ای که از استادانش برده است ـ بویژه از استاد علامه سید جعفر مرتضی عاملی ـ در بهره‌وری از نصوص و در نگریست به متون کهن و استفاده هوشمندانه از آنها کم‌نظیر است. در مقامی و در ضمن معرفی یکی از آثار وی نوشته‌ام:

که حضرت جعفریان در مراجعه به منابع کهن و بهره‌وری از نسخه‌های خطی و میراث فراموش شده و بر رُفوف و قفسه‌های کتابخانه‌ها مانده ـ نمونه روشن آن مجموعه پژوهش‌های حضرت جعفریان درباره صفویه است ـ کم نظیر است.

استادی از استادان عالیقدر حوزه و دانشگاه می‌فرمودند: در تاریخ اسلام به ویژه ایران دوره صفوی حوزه مطالعات و گسترة دیدنی‌ها و یافتنی‌های آقای جعفریان بی نظیر و یا کم نظیر است.

آنچه تا بدینجا آوردم به بهانه استعفای رسول ما از مسئولیت کتابخانه مجلس است و بسیار تأسف بار. آغازین ماه‌های شروع دوره نهم مجلس شورای اسلامی بود که آهنگ دیار دوست کردیم، باز هم در محضر ارجمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج آقای شهرستانی و عالمان بزرگوار دیگر و با عزیزانی که اندک، اندک عنوان «مجمّع» به خود گرفتند، (مسئولان کتابخانه‌های پیشتر یاد شده، حضرات حجج اسلام جعفریان، عابدی، معراجی، مهریزی و بنده).

روزی به هنگام تشرف به حرم مطهر رسول الله ـ ص ـ یار دیرین، همکار همدل مخلص و ارجمند ما حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج آقای معراجی فرمودند: ریاست محترم مجلس شورای اسلامی جناب دکتر لاریجانی می‌خواهند ریاست کتابخانه مجلس را به آقای جعفریان بسپارند، شما تشویق کنید قبول کنند، خوشبختانه با اصرار قبول کردند و با همتی بلند و ترسیم چشم‌اندازی ارجمند کار را شروع کردند.

دوست عزیز ما حضرت آقای ایرانی ـ میراث‌بان سختکوش ـ نوشته‌اند:

حجت الاسلام جناب دکتر رسول جعفریان ... برعکس دیگران که دل کندن از میز ریاست را برنمی تابند و بر حقانیت خود از لحاظ تملک میز، پای می فشارند، او مدتهاست که می خواهد میز را رها کند، ولی میز وفادارتر است و دست از او بر نمی دارد ... .

بزرگواری ـ ناشناخته برای من ـ نوشته‌اند:

او جزو معدود افرادی بود که به آن جایگاهی که در آن قرار گرفته بود اعتبار بخشید، برخلاف بسیاری از مدیرانی که همه اعتبار خود را مدیون جایگاهی هستند که در آن قرار گرفته‌اند ...

حقاً و انصافاً چنین است. برای آقای جعفریان ریاست کتابخانه مجلس خیره کننده، شادمان سازنده نبود، او پذیرفت تا خدمتی کند، و جایگاه کتابخانه را بدانگونه که باید باشد رقم زند، و چنان کرد.

این خدمت بدانگونه گسترده و این تلاش بدانسان سودمند و کارآمد و این نشر و گسترش پژوهش‌ها و بستر ی که ایجاد کرده بود در آن حد از شایستگی بود که اینک همگان از آن سوی مسکو، ژاپن، فرانسه و تا این سوی مراکز پژوهش در دیار ما از «بدرود» آن دوست گرانقدر تأسف می‌خورند. آقای جعفریان «شعله‌ایست برقرار» و چهره‌ایست پرکار و خستگی ناپذیر و گاه برای همراهان و همکارانش به لحاظ تلاش بی وقفه و پیگیری‌های مکرر!! غیر قابل تحمّل. حجم عظیم پژوهش، بازسازی و نشر دوره چهارسالة ایشان در کتابخانه مجلس که در گزارش همکار فهیم و پرتلاش جناب جعفریان، سرکار خانم عبداللهی آمده است گواه صادق این ادعاست.

این بنده از آغازین روزهای آغاز کار حضرت جعفریان و به لطف ایشان و ریاست ارجمند مجلس شورای اسلامی جناب دکتر لاریجانی همراه دوست فرزانه‌ام، جناب حجت الاسلام و المسلمین معراجی در هیئت امنای کتابخانه بودیم و از نزدیک شاهد تلاش بی وقفه و حیرت‌آور جناب جعفریان. برآیند کشش و کوشش گسترده ایشان که اکنون در پیش دید عالمان و محققان است، برآمده از ویژگی‌های جناب جعفریان است که شاید بر روی هم و با نگاه مجموعی کم نظیر باشد.

1. گستردگی آگاهیها:

حضرت آقای جعفریان به یمن مطالعه بسیار گسترده، و درنگریستن‌های روشمند و بر رسیدن میراث کهن و در کنار آن پژوهش‌های معاصر، به آگاهی‌های بسیار گسترده در فرهنگ اسلامی دست یافته‌اند. نگاه تمدنی وی زمینه دستیابی به منابع ارجمند و نیز اطلاعات بعضاً منحصر به فرد را آماده ساخته است. این گستردگی آگاهیها از جمله ارج و عظمت ایران اسلامی ـ ایرانی را در دیده‌های او فرازمند قرار داده و عشق بدان را در ژرفای وجودش نهاده است ... و نتیجه آن تلاش برای احیای این میراث والا.

2. شیفتگی و شیدایی:

جعفریان شیفته و شیدای کتاب، سند، تصویر، نسخه و هر آن‌چیزی است که می‌تواند نشانی از میراث بزرگ فرهنگی اسلامی ـ ایرانی را در پیش دید بگذارد. در «سفر و حضر» باید با او باشی تا بنگری چون از نسخه‌ای آگاهی می‌یابد برای دیدن او، و چون از موزه‌ای اطلاع حاصل می‌کند، برای نگریست آنجا، و چون از مرکز تحقیق و اطلاع رسانی خبری می‌یابد برای آگاهی از آن و ... چه سان بی تابی می‌کند و بارهای بار از سوی من و همراهان به «استعجال و بی تابی» متهم می‌شود و چه باک که او عشق بی‌قراری برای جستجو کردن، دیدن و یافتن دارد و اکنون نمی‌دانم باید بگویم این شیدایی معلول آن همه آگاهی است و گستره آگاهیها بازتاب آن شیدایی و شیفتگی .... یا هم این و هم آن؟

چه ساعت‌ها که بر پدال گاز ماشین فشار آورده و راههای خاکی، غیرخاکی را درنوردیده است تا از گنبدی عکس بگیرید یا از خرابه‌ای که نشانی از گوشه‌ای از تمدن ماست اطلاع حاصل کند و یا سندی را که گوشه‌ای از تاریخ ما را روشن می‌کند بنگرد و یا نامه‌ها و سندهایی که چه و چه‌های خاندان بزرگی را برنمایاند بخواند، بازسازی، تدوین و نشر دهد و ...

3. علم مرز نمی‌شناسد، میراث از آن همه است:

علم متاع مادی نیست که داشتن و یا نداشتن آن را بر این و یا آن مرزبندی کنیم، میراث فکری و نتیجة تلاش، کشش و کوشش عالمان، زمین، خانه و کاشانه نیست که سند آن را برای فلان و یا بهمان صادر کنیم. علم مرز نمی‌شناسد و میراث فرهنگی و اندیشگی از آن همگان است و باید در اختیار همگان باشد. جعفریان بر این همه باور دارد، بدین سان از روزی که وارد کتابخانه مجلس شد، درهای کتابخانه و مرکز اسناد را به روی تمام عالمان، محققان و جستجوگران گشود و بدون اغراق دهها هزار سندی را که در گوشه‌ای از کتابخانه خاک می‌خوردند، و می‌توانند منبع و مستند کارآمدی برای رقم زدن تاریخ پرافتخار این ملک و ملت باشند به یمن به کارگیری نیروهای پرتوان و جوان بازسازی کرد و هزاران هزار سند را از این سوی و آن سوی خرید و بر مجموعه فاخر کتابخانه مجلس افزود و بیش از بیست و چند هزار نسخه خطی را در نسخه دیجیتالی در اختیار همگان قرار داد، و اکنون محققی در ضمن مقاله‌ای می‌نویسد به یمن این تلاش حضرت دکتر جعفریان دانسته شد که فلان نسخه در مجلس وجود دارد و محقق دیگر می‌نویسد: به یمن این نسخه بود که به آراء و اندیشه‌های فقیهان روزگاران دست یافتم و ... و چنین است تهیه نسخه دیجیتالی صدها دوره نشریه ایرانی و غیر ایرانی و در اختیار نهادن آنها و ...

4. اهتمام به میراث اسلامی ـ ایرانی:

کتابخانه مجلس شورای اسلامی در این دوران از جمله در فضای نشر نیز درخشش شگفتی یافت. رئیس دانا و فرهنگ شناس و فرهنگ گستر آن دهها متن تفسیری، کلامی، تاریخی و ادبی را بازشناسی و تحقیق و یا تألیف محققان در روزگار معاصر را نشر دادند. در این میان باید از نشر دیوان‌های شعر شاعران کهن به گونه ویژه یاد کرد که بی گمان در تحلیل و تدوین تاریخ ادبیات اسلامی ـ ایرانی و به ویژه ادبیات آئینی نقش بزرگی را خواهد داشت.

و از جمله دیوان بسیار مهم «لطف الله نیشابوری» با مقدمه درازدامن و سودمند حضرت جعفریان که به گونه نسخه‌برگردان نشر یافته است. و یاد کنم از کتاب بسیار مهم «تفسیر کتاب الله» که با همکاری کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآنی وابسته به دفتر آیت الله العظمی سیستانی ـ حفظه الله و ابقاه ـ نشر یافته است که متنی است زیدی و دارای فواید بسیار مهم تفسیری، کلامی، زبانشناسی و ... و نیز نشر نسخه‌ای بسیار مهم از صحیفه سجّادیه به خط عبدالحسین اصفهانی. اکنون بیفزایم همت والای رسول ما را در نشر فهارس نسخه‌های خطی.

جایگاه والای فهرست‌های نسخه‌های خطی ـ به ویژه اگر به درستی و با آگاهی‌های شایسته کتابشناسانه به خامه آمده باشد ـ در آگاهی از گستره فرهنگ و تمدن اسلامی و نقش ارجمند این آثار در نشان دادن چندی و چونی میراث مکتوب و نیز بهره‌رسانی فهرست‌ها در دستیابی به تاریخ علوم بر کسی پوشیده نیست. جناب دکتر رسول جعفریان از آغازین روزهای حضور در کتابخانه به فهرست‌نگاری نسخه‌های فهرست نشده همت گماشت و مهمتر از آن بازنگری و بازنگاری و نشر فهرست‌های نگاشته شده در سال‌های گذشته، را وجهه همت خود قرار داد و نیز نشر فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت الله العظمی گلپایگانی و ... .

5. و دیگر اینکه ...

رسول ما سینه‌ای بی‌کینه دارد؛ بر پایه مناسبت‌های کذائی نه مهرورزی می‌کند و نه کینه کسی را به دل می‌گیرد، بزرگان را بزرگ می‌دارد و از این که درباره چهره والایی که شاید بسیاری نپسندند چیزی قلمی کند و شخصیتی را بستاید تن نمی‌زند؛ در عرصه‌ای که آن را تکلیف دینی ـ انسانی، فرهنگی و رسالت تاریخی خویش احساس کند وارد می‌شود، گو این که کسی و یا کسانی آن را به مثل ـ همسان شأن و ... ـ ندانند.

آنچه را تا بدینجا به خامه آوردم به مناسبت آهنگ رحیل حضرت جعفریان از ریاست کتابخانه مجلس بود، بی گمان این ارزیابی شتابزده از کارنامه پربرگ و بار جعفریان و تلاش گسترده او در کتابخانه مجلس نه آن چیزی است که باید نگاشته شود، حقِ صادقِ سخن از نقش آفرینی او در جایگاه ریاست کتابخانه مجلس و آثار قلمی او باید گفته آید در مقام دیگری.

...

و بالاخره یاد کنم در جایگاه عضو کوچکی از مجموعه هیئت امنای کتابخانه مجلس شورای اسلامی از حمایت‌ها همراهی‌ها و همدلی‌ها و یاری‌رسانیهای بی دریغ دانشور ارجمند حضرت استاد دکتر علی لاریجانی ریاست ارجمند مجلس شورای اسلامی که حقاً و انصافاً شکل‌گیری کاری بدینسان کارستان و سترگ از جمله به یمن همراهی آن بزرگوار بود. خداوند همگان را برای خدمت در راه حق توفیق دهاد و حضرت رسول ما را در هر عرصه و هر جایی که به ایفای نقش و گذاردن رسالت خویش وارد می‌شود یاری دهاد.

و الله من وارء‌ القصد

محمدعلی مهدوی راد

منبع:کتابخانه مجلس