نجفقلي حبيبي: «قانون» ابن‌سينا در ايران مهجور است

چکیده:

نجفقلي حبيبي كه تصحيح بخش نخست «قانون» ابن‌سينا را به پايان برده، معتقد است «قانون» از دوره حكومت رضاشاه به اين سو مهجور شد، در حالي كه اين كتاب به عنوان يك متن مهم طبي هنوز در اروپا تصحيح و منتشر مي‌شود. به مناسبت روز بزرگداشت ابن‌سينا با وي گفت‌وگو كرده‌ايم.-

حبیبی، در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، قانون را يكي از مهم‌ترين آثار حوزه پزشكي دانست و گفت: اين اثر در بنيانگذاري علم پزشكي در جهان نقش زيادي داشت و تا پايان قرون وسطي، مبناي آثار پزشكي در غرب بود؛ به دليل همين اهميت، تاكنون تفاسير و شرح‌هاي زيادي بر اين اثر نوشته شده‌اند كه نشان مي‌دهد كتاب قانون، جمله‌هاي قابل تفسير و شرح زيادي دارد.

ابن‌سينا عادت نداشت دست‌نوشته‌هايش را پاك‌نويس كند
وي برخي از اين تفاسير و شروح را دليلي بر دشوار شدن تصحيح قانون دانست و گفت: مي‌توان گفت كه شارحان «قانون» نيز در پيچيده شدن مطالب اين اثر تاثير داشتند؛ براي مثال فخر رازي بخشي از قانون را شرح كرد و ايرادهاي بسيار عجيب به آن گرفت و همان بلايي را بر سر آن آورد كه بر سر «اشارات» ابن‌سينا آورده بود. شرح‌هايي كه پس از فخر رازي درباره قانون نوشته شد، به شرح كوتاه فخر رازي نيز مي‌پرداختند كه همين امر، به دشوار شدن تصحيح قانون دامن مي‌زند.

استاد بازنشسته دانشگاه تهران، پاك‌نويس نشدن دست‌نوشته‌هاي ابن‌سينا را دليل ديگري دانست كه بر دشواري تصحيح قانون افزود و گفت: ابن‌سينا عادت نداشت دست‌نوشته‌هايش را پاك‌نويس كند.

دانشمندان مرعوب «قانون» ابن‌سينا شده بودند
وي با اشاره به نبود نوآوری در پزشكي پس از كتاب قانون گفت: قانون اعتبار فوق‌العاده‌اي پيدا كرد و به همين دليل دانشمندان بعدي خيلي جرات نكردند آن را به چالش بكشند و طب را متحول كنند. در حالي كه شايسته بود دانشمندان بعدي ضمن بررسي اين اثر، نقد عالمانه‌اي از آن ارايه مي‌كردند و مسايل جدي‌تري را به وجود مي‌آوردند. قانون به اندازه‌اي بر افكار عالمان مسلط بود كه از ميزان ابداع آنان كاست. «ابن حزن قرشي» دانشمند مصري يكي از معدود انديشمنداني است كه در شرحي كه بر قانون نوشته، با لحني بسيار مودبانه نقدهايي را به كتاب قانون وارد كرد.

حبيبي، قرن هجده ميلادي را زمان افول طب قانون دانست و گفت: از قرن هجدهم به بعد، طب قانون افول كرد، اما اين به معناي كم شدن تاثير آن نيست. هيچ كس نمي‌تواند منكر تاثير كتاب قانون در بنيان‌گذاري طب جديد شود. ابن‌سينا كتاب ديگري نيز در طب با عنوان «عرجوزه» دارد كه آن را براي يادگيري بهتر دانشجويانش به نظم سروده است. اين اثر نيز مورد مطالعه دانشمندان بود، اما هرگز به قدرت قانون نرسيد.

آخرين چاپ قانون مربوط به دوره ناصري است
وي با بيان اين‌كه با وجود اهميت زياد كتاب قانون، تصحيحي از اين اثر در دوره معاصر منتشر نشده است، گفت: حكومت رضاخان انقطاعي را با ديگر دوره‌ها به وجود آورد، زيرا طب مبتني بر قانون ابن‌سينا تا دوره قاجاريه رواج داشت. همچنين در حوزه‌هاي علميه نيز تدريس اين كتاب در دهه‌هاي اخير متوقف شد. مجموعه اين دلايل سبب شد كه استادان اين كتاب كه بر آن احاطه داشتند، فوت كنند و اين كتاب متروك شود. به همين دليل پس از چاپ دوره ناصري، تصحیح ديگري از قانون وجود ندارد؛ در حالي كه اين كتاب به عنوان متن مهم طبي نبايد مورد غفلت قرار مي‌گرفت، همان‌‌گونه كه اروپاييان هنوز اين اثر را تصحيح و منتشر مي‌كنند. در هند و پاكستان نيز به دليل وجود دانشكده‌هاي طب سنتي همچنان به «قانون» توجه مي‌شود.

حبيبي به انگيزه‌هايش از آغاز كار دشوار تصحيح «قانون» اشاره كرد و گفت: با وجود دشواري‌هاي زياد تصحيح اين كتاب، اقدام به تصحيح آن كردم. من طب نخوانده‌ام و اصطلاحات، ديدگاه‌ها و مسايل اين حوزه برايم ناآشناست؛ به همين دليل بايد پيش از تصحيح اين اثر، مطالعاتي را درباره طب سنتي انجام مي‌دادم. اين كار برايم سخت بود، اما يكي از انگيزه‌هايم اين بود كه نمي‌توانستم بپذيرم كه «قانون» همچنان در كشور ابن‌سينا فراموش‌شده باقي بماند. همچنين در سال‌هاي اخير دانشكده‌هاي طب سنتي در كشورمان تاسيس شدند كه همين امر نياز به منابع اين رشته را دوچندان مي‌كند. اميدوارم محققاني بيايند و بر تصحيح شروح قانون و پرداختن به اين اثر همت كنند.

تصحيح بخش نخست قانون را به پايان برده‌ام
وي درباره ساختار كتاب قانون توضيح داد: ابن‌سينا اين اثر را در پنج «كتاب» تنظيم كرده است. او در واقع مسايل كلي طب را به پنج بخش تقسيم كرد. هر يك از اين بخش‌ها نيز كه ابن‌سينا آن‌ها را كتاب ناميد، در چهار «فن» تقسيم شده‌اند. پس از يك سال و نيم تلاش براي تصحيح اين اثر، كتاب نخست آن را تقريبا به پايان برده‌ام. اين تصحيح از روي چند نسخه خطي و يك چاپ سنگي تهران كه متعلق به دروه ناصري است انجام مي‌شود.

حبيبي افزود: نسخه‌اي از متن كامل عربي قانون را به دست آورده‌ام كه سال 1593 در رم چاپ شده است و احتمال داده مي‌شود كه ترجمه‌هاي لاتيني از روي همين نسخه انجام شده باشند. نسخه‌هايي كه از كتاب نخست قانون تهيه كرده‌ام، يكي متعلق به كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و ديگري متعلق به كتابخانه سليمانيه استانبول است. از هر يك از بخش‌هاي قانون، نسخه‌هاي متعددي وجود دارد كه بر اساس نياز پزشكان و دانشمندان به بحث‌هاي نظري يا بخش نسخه‌ها منتشر مي‌شدند.

اين مصحح و پژوهشگر ادامه داد: نسخه‌هاي كامل قانون خيلي زياد نيست و حدود 50 نسخه است، اما نسخه‌هاي زيادي از بخش‌هاي پنج‌گانه آن وجود دارند. نسخه‌اي نيز از كتاب نخست قانون به تصحيح ابن تلميذ مربوط به قرن‌هاي پنج و شش هجري در بغداد در دست دارم كه نسخه‌اي قابل‌ملاحظه است، زيرا ابن تلميذ متن اصلي قانون را در دست داشت و به مطالب آن مشرف بود. همچنين قرن‌هاي پنج و شش، دوره شكوفايي علم در جهان اسلام بود. حدود 150 سال پس از نوشته شدن قانون، اين اثر به مصر راه يافت، به همين دليل نسخه‌هايي از كشور مصر نيز از اين اثر در دست است.

مصحح كتاب‌هاي سه‌گانه «شرح التلویحات اللوحیه و العرشیه» به متن‌هاي كامل قانون اشاره كرد و گفت: كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و كتابخانه مدرسه مروي نسخه‌هاي خوبي از متن كامل اين اثر را دارند. نسخه دانشگاه تهران مربوط به سال 502 هجري است. اگر ابن‌سينا در سال 428 هجري فوت كرده باشد، بنابراين اين اثر 75 سال پس از فوت او نسخه‌برداري شد. البته اين نسخه بسيار موريانه‌خورده است و بخش‌هاي زيادي از آن خوانا نيست، اما به هر حال قابل استفاده است و از كتابخانه دانشگاه تهران خواهش كردم كه لوح فشرده اين اثر را تهيه و در اختيارم قرار دهند.

تصحيح كتاب «قانون» با همكاري بنياد بوعلي‌سينا در همدان منتشر مي‌شود.

منبع:ایبنا