فلسفه در جهان اسلام مديون ابن‌سيناست/انتشار مجموعه مقالات ابن‌سيناپژوهي

چکیده:

رييس گروه فلسفه اسلامي بنياد دايره‌المعارف اسلامي با همكاري موسسه خانه كتاب در حال گردآروي مجموعه مقالاتي از استادان فلسفه اسلامي درباره ابن‌سيناست. به گفته او، تاثير ابن‌سينا بر فلسفه اسلامي تا حدي است كه مي‌توان گفت اگر او نبود، فلسفه در ايران و جهان اسلام سرنوشت نامعلومي داشت.-

فاطمه فنا، در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، عنوان كرد: با همكاري موسسه خانه كتاب و در پی یک فراخوان، در حال گردآوري مقالاتي از استادان و محققان فلسفه اسلامي هستيم. هنوز تمام اين مقالات به دستمان نرسيده است، اما گمان مي‌كنم كه تا پايان سال و با گردآوري تمام مقالات، اين اثر با عنوان «مجموعه مقالات ابن‌سيناپژوهي» از سوي خانه كتاب منتشر شود. پيش از اين دو اثر مشابه توسط خانه كتاب منتشر شدند كه به «خواجه‌پژوهي» و «غزالي‌پژوهي» اختصاص داشتند.

مدیر گروه فلسفه دايرة‌المعارف اسلامي به موضوعات مقالات اين اثر اشاره كرد و گفت: موضوع مقالات را به طور كلي مشخص كرده‌ايم. اين مقاله‌ها موضوعات مختلفي را شامل مي‌شوند كه مربوط به حوزه‌هاي تخصص ابن‌سينا هستند. پزشكي، فلسفه در دو بخش حکمت نظری و حکمت عملی به‌ویژه اخلاق، موسيقي، منطق و همچنين مطالعات تطبيقي درباره ابن‌سينا و ديگران، از موضوعات اين مقالات هستند. غلامحسين ابراهيمي‌ديناني، ضياء موحد، اكبر ثبوت و عبدالله انوار از استاداني‌اند كه مقالاتي از آن‌ها در اين كتاب منتشر خواهد شد.

اين نويسنده با اشاره به کاستي‌هایی در كارهاي پژوهشي درباره ابن‌سينا، به‌ویژه درباره اندیشه‌های فلسفی وی، در ايران گفت: تاكنون پژوهش‌هايي درباره اين شخصيت بزرگ انجام شده است، اما اين پژوهش‌ها كافي نيستند، به نظر مي‌رسد درباره فلسفه ابن‌سينا كمتر كار دقیق و آکادمیک انجام شده است. در غرب پژوهش‌هاي بسياري درباره اين فيلسوف ايراني انجام شده كه هنوز هم ادامه دارد. مجموعه پژوهش‌هاي آن‌ها در اين حوزه، از نظر کمی و کیفی، شايد ده‌ها برابر ما باشد، در حالي كه ابن‌سينا فيلسوفي ايراني است و تاثير زيادي بر جريان فلسفه در ایران و جهان داشته ‌است. شاید بتوان گفت تنها كار جدي كه درباره ابن‌سينا انجام شد مربوط به جشن هزاره ابن‌سینا باشد كه حدود شصت سال پيش برگزار و مكتوبات حاصل از آن نيز منتشر شد و از آن زمان به بعد كار چندان جدي درباره او انجام نشده‌ است.

وي يادآوري كرد: البته طی چند سال اخیر، هر سال برنامه‌هايي در دانشگاه بوعلي در همدان برگزار مي‌شوند، اما ثمرات مكتوب این همایش‌ها به‌طوری که شایسته است منتشر نشده‌اند. كم‌كاري تنها به اين فيلسوف محدود نمي‌شود، زيرا ما به طور كلي درباره فلاسفه‌مان كم كار كرده‌ايم و برخي از پژوهش‌هاي منتشر شده نيز سطحي و كم‌عمق هستند. منظورم این است که شاید به لحاظ کمّی خیلی کار شده باشد اما به لحاظ کیفی کاستی‌های بسیاری وجود دارند که شایسته است برطرف شوند.

فنا با بيان اين‌كه ملاصدرا بيش از هر فيلسوف ديگري در ايران مورد توجه قرار گرفته است، گفت: پژوهش‌هاي فلسفي ما در حوزه اسلامي در این سال‌ها بيشتر معطوف به ملاصدراست؛ البته این بسیار شایسته است و او با جایگاهی که در فلسفه اسلامی دارد سزاوار این توجه است و ما هم بسیار به بازشناسی تفکر او نیازمندیم اما ابن‌سينا هم به همان اندازه بزرگ است؛ اگر نگوییم که اهمیت او بیش از دیگر فلاسفه مسلمان است. درست است كه پیش از او جایگاه فارابي اهمیت دارد و او را موسس فلسفه اسلامي مي‌دانند، اما تاثير ابن‌سينا در فلسفه اسلامي تا حدي است كه مي‌توان گفت اگر او نبود، فلسفه در ايران و جهان اسلام سرنوشت نامعلومي داشت.

وي در پاسخ به اين سوال كه پژوهش غربيان درباره ابن‌سينا بيشتر چه رويكردي دارد، گفت: شايد عده‌اي تصور كنند كه غربيان ابن‌سينا را شارح فلسفه يوناني و پیرو صرف ارسطو مي‌دانند، اما اين تصور نادرستی است. غربيان ابن‌سينا را شارح نمي‌دانند و به اين دليل به او مي‌پردازند كه اين انديشمند ايراني در فلسفه مسيحي و يهودي، یعنی در فلسفه غرب قرون وسطی و حتی پس از آن تاثير فراوان و آشکاری داشته است. آنان به سهم ابن‌سينا در فلسفه مشاء به خوبي واقفند.

فنا با تاكيد دوباره بر پژوهش درباره ابن‌سينا گفت: اگر در ميراث فسلفي‌مان مطالعه نكنيم، تفكر فلسفي ما ادامه نخواهد يافت. براي مثال تاكنون درباره عرفان و تفكرات اشراقی ابن‌سينا تحقيقات كمي انجام شده است، برخي از اصول انديشه فلسفی او در فلسفه ملاصدرا نيز تاثير زيادي داشته است. ملاصدرا از معدود فلاسفه‌اي است كه فيلسوفان پيش از خود را به‌خوبي شناخت، به مطالعه آثار آنان پرداخت و نهایتا مکتب فلسفی خاص خود را تاسیس کرد. در همین راستا او نكته‌هاي بديعي از تفکر ابن‌سينا را بازشناسی کرد و شرح داد که پیش از او کسی شاید قادر به انجام آن نبود اما عده‌اي گمان مي‌كنند كه صدرالمتالهين اين نكته‌ها را براي توجيه و تایید خودش بيان كرده است. ملاصدرا در پی‌ریزی برخی از مبانی تفكرش از انديشه ابن‌سينا و امثال او بهره برده ‌است و خود او به این امر تصریح مي‌كند. فهم درست اندیشه‌های فلسفی پیش از خود و استفاده به‌جا از آن‌ها کار کوچکی نیست بلکه بسیار بزرگ و مهم است و ملاصدرا به خوبی از عهده آن برآمده است.

كارشناس فلسفه اسلامي تاكيد كرد: به هر حال فلسفه بوعلي شروع فلسفه ماست و براي ادامه اين فلسفه، بايد او را شناخت. البته وقتی می‌گوییم شروع به این معنی نیست که نقش او فقط در همان نقطه آغاز است. شناخت تفکر ابن سینا و آثار او یا فیلسوفی مانند فارابی که از نخستین پایه‌گذاران فلسفه اسلامی هستند به منزله ارکان و ستون‌های اصلی تفکر فلسفی ما برای ادامه حیات فلسفه اسلامی بسیار حايز اهمیت است و نباید تصور شود که اندیشه آنان تنها به عنوان یک پدیده تاریخی که زمانش گذشته است باید در حوزه تاریخ علم و فکر مطالعه شود. اندیشه آن‌ها همواره مانند بذری است که با مساعی متفکران دقیق و ارزشمند در زمینه‌های مساعد و مستعد می‌تواند به بار بنشیند و محصول آن فرهنگ و تفکر ما را بالنده و پویا کند.

وي به تاثيرات ابن‌سينا در جهت دادن به انديشه ايراني اشاره كرد و گفت: فلسفه يوناني، فلسفه‌اي الهي به آن معنا كه با آموزه‌هاي ديني ما سازگار باشد نیست، زيرا تفكر يوناني، به دلیل ویژگی‌های فرهنگی‌اش در آن بخش‌هايي كه به خدا و آفرينش و جهان مي‌پردازد با انديشه ما متفاوت است. ابن‌سينا و امثال او فلسفه را در بستر فرهنگ خودمان انديشيدند و اصول آن را پايه‌گذاري كردند، اصول و مباحثی كه سابقه طرح آن‌ها در فلسفه يوناني موجود نبود که به پیروی از آن‌ها مطرح کرده باشند. تقسيم‌بندي فلسفه به امور عامه و الهيات از جمله این ابتكارات ابن‌سيناست. مباحث بسیاری درباره وجود و ماهيت، بحث کلی طبیعی و همچنين مباحث مربوط به صورت جسميه در امور عامه فلسفه و در طبيعيات از ابتكارات ابن‌سينا هست و در فلسفه ارسطو مطرح نبودند. اين مباحث اگرچه در بادی نظر و با نگاهی سطحی شاید کوچک و کم اهمیت دانسته شوند، اما در حل مباحث مهمی در بستر انديشه فلسفی ايراني اسلامی و حتی در فلسفه غربی، بسیار تاثيرگذار بوده‌اند.

مدیر گروه فلسفه بنياد دايرة‌المعارف اسلامي با بیان این‌که تفاوت جريان تفكر شرقی و غربی امری بدیهی و روشن است، گفت: تفكر ابن‌سينا از فلسفه مشايي شروع مي‌شود و با رگه‌هاي عرفاني و اشراقي به انتها مي‌رسد و حاصل آن چيزي مي‌شود كه سهروردي آن را نقطه شروع خود دانسته و با تفكرات اشراقي‌اش به آن تداوم بخشده ‌است. به هر حال اشراق و عرفان از ويژگي‌های فكری و فرهنگی ماست كه در انديشه ابن‌سينا هم نمود خود را داشته است.

فنا در ادامه از نگارش تك‌نگاره‌اي براي نسل جوان درباره ابن‌سينا خبر داد. او همچنین كتاب ديگري با همين چارچوب درباره ملاهادي سبزواري در دست دارد كه مخاطبان آن نيز نسل جوان هستند.

امروز اول شهریورماه زادروز حکیم ابوعلی سیناست. به همین مناسبت این روز در تقویم مناسبتی کشورمان به عنوان بزرگداشت ابوعلی سینا و روز پزشک نامگذاری شده است.

منبع:ایبنا