مشکلات نشر از حرف تا عمل/اولویت های نشر در سال حمایت از تولید ملی

چکیده:

وضعیت نشر مانند بیماری است که بنیه و توان خود را از دست داده و تحت تأثیر کوچک‌ترین حادثه یا تغییری از پا در‌می‌آید. صنعت نشر بیمار است و اقتصادش فعال نیست و به دلیل وابستگی و ضعف مفرط نمی‌تواند به تنهایی سر پا بایستد. بی‌شک اقتصاد نشر برای برون‌رفت از این بحران باید مستقل شود. تا زمانی که وابستگی نشر به دولت و سایر حوزه‌های بیرونی برطرف نشود همة این مشکلات به قوت خود باقی خواهد بود.

کتاب و کتاب‌خوانی از آن دست پدیده‌هایی است که بسیار پیرامون آن گفته و شنیده‌اند. از بی‌توجهی به آن تا لزوم بازنگری و تغییر ساختار در مفاهیم آن، همه و همه، به یک تعریف ختم می‌شود و آن ترویج کتاب و بسط فرهنگ کتاب‌خوانی در کشور است. از آنجا که تعمق و تفکر رابطة مستقیمی با مطالعه و کتاب دارد، بیشتر حکمرانان دنیا، بالاخص کشورهای توسعه‌یافته، بر آن‌اند تا مردم جوامعشان را به نوعی با کتاب و کتاب‌خوانی مأنوس ببینند. از این رو پرداختن به مسائل فرهنگی در این کشورها زیربنای بسیاری از امور قرار می‌گیرد. فرهنگ، اما، در کشورهای توسعه‌نیافته حکایت دیگری دارد. سیاست‌زدگی در کشورهای توسعه‌نیافته یکی از معضلات این جوامع به شمار می‌رود. لذا بسیاری از امور فرهنگی و حتی اجتماعی و اقتصادی نیز در سایة مسائل سیاسی قرار می‌گیرد. در کشور ما نیز مسائل فرهنگی، خصوصاً ترویج کتاب، عموماً تحت تأثیر نگاه‌های دولتی و تغییرات دولت‌مردان است. لذا چشم‌اندازی بلندمدت و مشخص در پرداختن به اموری فرهنگی نداریم و عموماً این‌گونه مباحث تحت تأثیر مسائل سیاسی قرار گرفته‌اند. در امور نشر و بحث ترویج کتاب و کتاب‌خوانی دلسوزان کتاب دغدغه‌ها و سیاست ناهمگون را به‌خوبی حس می‌کنند. در این گزارش برآنیم تا با نگاهی مجمل مشکلات نشر کشور را در سال تولید ملی به متصدیان فرهنگی یادآور شویم.

نگاهی عمیق به شعار تولید ملی داشته باشیم

محمدعلی فقیه، مدیرعامل انتشارات شاهد، با اشاره به نام‌ سال 1391، سال «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایة ایرانی»، در خصوص وضعیت نشر کشور چنین می‌گوید: مقام معظم رهبری با نگاهی عمیق و تحلیلگرانه به نام‌گذاری هر سال اقدام می‌کنند و ما هم اگر می‌خواهیم در همة حوزه‌ها پیرو این شعار باشیم، باید آن را به صورت جدی و تحلیلی بررسی کنیم. حضرت ‌آقا مسائل را عمیق مطرح می‌کنند و ما هم باید با همین عمق به مسائل نگاه کنیم. بر این اساس، امسال باید در همة جنبه‌ها ـ از جمله چاپ، کاغذ، تولید فکر، و ... ـ به تولید ملی برسیم و پایه‌های دستیابی به این هدف را فراهم کنیم. شعار تولید ملی باید در صنعت نشر نیز نمود داشته باشد.
صنعت نشر دانش‌محور شود.

وی در ادامه با اشاره به نیازهای صنعت نشر در کشور می‌افزاید: در حوزة نشر کلیت و ساختار پایه‌ریزی شده است و اکنون باید به دنبال آن باشیم تا صنعت نشر را دانش‌محور کنیم. اگر نشر دانش‌محور شود، در بسیاری از هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌شود و شاهد پرس انرژی در این حوزه خواهیم بود. بر این اساس، از آنجا که مسائل تجربی جمع‌بندی و ارزیابی شده است و مبتنی بر آن بحث آموزش را نیز پیش گرفته‌ایم، این موضوع خود به خود به صرفه‌جویی و افزایش کیفیت می‌انجامد.
صنعت نشر کشور وابسته است
فقیه می‌گوید: متأسفانه صنعت نشر کشور به منابع داخلی و خارجی وابسته بوده است. بنابراین طبیعی است که نوسانات ارز و سایر اتفاقات ـ از جمله قیمت کاغذ، تجهیزات یدکی چاپخانه‌ها، و ... ـ بر عناصر این صنعت تأثیر بگذارد. همة این نوسانات در نهایت حوزة کتاب را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از این رو، باید به سمتی حرکت کنیم که مبنای تولید کاغذ را با استانداردهای جهانی همراه کنیم تا از این طریق به دغدغة همیشگی ناشران پایان دهیم. پیشنهادم این است که در تولید داخلی چاپ و کاغذ بازنگری اساسی کنیم، که بی‌تردید در سال‌های آتی نتیجة آن را خواهیم دید. اگر به این هدف دست پیدا کنیم و از واردات کاغذ بی‌نیاز شویم، دیگر قیمت کتاب وابسته به ارز نخواهد بود و در این حوزه به ثبات می‌رسیم.

چرخة توزیع کتاب در کشور معیوب است

مدیر انتشارات شاهد در ادامه، با اشاره به مشکلات توزیع کتاب در کشور، می‌افزاید: کتاب، با توجه به محتوای فکری و ارزشی که دارد، نوعی کالا محسوب می‌شود و باید مطابق این دیدگاه نگرشی کلی در خصوص تولید و عرضة آن داشت. در حال حاضر سیستم توزیع کتاب در کشور دچار مشکلات اساسی و بنیادی است و متأسفانه برنامة حمایتی خاصی در این زمینه وجود ندارد. تا زمانی که سیستم توزیع و عرضه و تقاضا در حوزة کتاب منطقی و مدون نشود مشکلات به قوت خود باقی خواهد ماند. از این رو، این حوزه نیازمند حمایت‌هایی جدی از توزیع‌کننده و تولید‌کننده است.
به نظر می‌رسد در حال حاضر تکلیف مشخص نیست که آیا قرار است کتاب در بازار آزاد عرضه شود یا به صورتی دیگر. با یک بررسی ساده متوجه می‌شویم برنامة حمایتی خاصی جهت مدیریت حوزة کتاب وجود ندارد. برخی مواقع عده‌ای توزیع را در دست گرفتند که مبنای فرهنگی در ذهنشان نبوده و فقط به دنبال ایجاد مافیا در کشور بودند. در این شرایط، آن دسته از افرادی که می‌خواهند به طور سالم در این حوزه فعالیت کنند فعالیتشان با موانع متعدد روبه‌رو می‌شود. بنابراین، در این حوزه این مشکل مبنایی است و نهادهای فرهنگی کشور باید با هم‌فکری یکدیگر دنبال راه‌حل بگردند. مجمع ناشران انقلاب اسلامی نیز در همین زمینه تلاش می‌کند تا با هم‌فکری با ناشران عضو راه‌حل‌های واقعی میدانی را برای ساماندهی حوزة توزیع پیدا کند.

وی با اشاره به فعالیت‌های مجمع ناشران انقلاب اسلامی می‌گوید: مجمع ناشران در این یک سال زندگی پربرکت خود تا اندازة زیادی باعث هم‌گرایی ناشران شده است؛ هم‌گرایی‌ای که نتیجة آن هم‌فکری و هم‌اندیشی است. اعضای مجمع همیشه در ارتباط با راهکارهای واقعی و ملموس جلسه می‌گذارند تا مشکلات این حوزه برطرف شود. بی‌شک ورود به سطح کارشناسی و عمل با بررسی انتزاعی و تئوریک آن بسیار متفاوت است. فکر می‌کنم با شرایطی که مجمع ناشران دارد آیندة خوبی در انتظار ناشران است و انتظار داریم سایر ناشران هم در گسترش علمی و کاربردی حوزة انقلاب اسلامی نقش داشته باشند.

تولید محتوای باکیفیت، هدف ناشران در سال تولید ملی

حجت‌الاسلام محمد‌کاظم شمس، مدیر انتشارات کتاب ناب و عضو مجمع ناشران انقلاب اسلامی، می‌گوید: اکنون چندین سال است که مقام معظم رهبری با نگاه عمیقشان، با نام‌گذاری هر سال، رویکرد آتی کشور را مشخص می‌کنند. نام‌گذاری سال 1391 با نام سال «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایة ایرانی» در همین زمینه و با نگاهی عمیق و تحلیلگرانه صورت گرفته است و وظیفة همة دست‌اندرکاران و مسئولان کشور است که به صورت کیفی و موشکافانه به تحلیل این شعار بپردازند. بی‌تردید حوزة نشر کشور نیز از این قاعده مستثنی نیست و باید از این شعار بهرة لازم را ببرد. ناشران باید دقت کنند تا به محتوای آن به شکلی عمیق پرداخته شود. به طور کلی وظیفة حوزة نشر کشور در زمینة این شعار از دو بعد ارزیابی می‌شود؛ نخست آنکه حوزة نشر باید به نوعی در خدمت سایر ارگان‌ها و همچنین رسانه‌ها باشد و آثار مرتبط را در جهت این شعار قرار دهد و دیگر اینکه حوزة نشر همچون بخشی مستقل عمل کند و وظایف خود را به شکلی اصولی انجام دهد.
در این زمینه نقش حوزة نشر هم‌جهت با رسانه‌ها و چه‌بسا بیشتر از آن خواهد بود. بر این اساس، تولید محتوا در داخل کشور ـ با ترجیح کار تألیف بر ترجمه و با تأکید و دقت بر کیفیت اثر ارائه‌شده ـ وظیفه‌ای است که ناشران کشور باید به صورت جدی به آن بپردازند.

وی ادامه می‌دهد: وظیفة حوزة نشر حفظ کیفیت است و از آنجا که نشر صنعتی وابسته به شمار می‌رود کیفیت مواد اولیه در این زمینه بسیار تأثیرگذار خواهد بود. با توجه به مصرف بالای کاغذ در کشور باید با سرمایه‌گذاری مناسب به تولید کاغذ انبوه در کشور بپردازیم و چرخة تولید و مصرف را بیش از پیش بهینه سازیم. حمایت از تولید داخلی مانع افت کیفیت می‌شود و حوزة نشر را در رسیدن به این هدف یاری می‌رساند.

مشکل اصلی نشر کشور اقتصادی است

این استاد و پژوهشگر حوزه مشکل اصلی نشر کشور را مسائل اقتصادی می‌داند و در این خصوص می‌گوید: وضعیت اقتصادی فعلی جامعه مانند حلقه‌های یک زنجیر متصل و پیوسته است. حوزة نشر نیز از این دایره بیرون نیست و با وجود آنکه وضعیت فعلی اقتصادی بحثی کلان است این حوزه را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است. در این چرخة معیوب، از یک طرف حوزة نشر از مشکلات درونی آسیب می‌بیند و از طرف دیگر مشکلات و فشارهای بیرونی وضعیت آن را بغرنج‌تر می‌سازد. در چنین شرایطی، هر گونه نوسانی در حوزة اقتصادی بازار نشر را نیز تحت شعاع خود قرار می‌دهد.
صنعت نشر کشور بیمار است
او می‌افزاید: وضعیت نشر مانند بیماری است که بنیه و توان خود را از دست داده و تحت تأثیر کوچک‌ترین حادثه یا تغییری از پا در‌می‌آید. صنعت نشر بیمار است و اقتصادش فعال نیست و به دلیل وابستگی و ضعف مفرط نمی‌تواند به تنهایی سر پا بایستد. بی‌شک اقتصاد نشر برای برون‌رفت از این بحران باید مستقل شود. تا زمانی که وابستگی نشر به دولت و سایر حوزه‌های بیرونی برطرف نشود همة این مشکلات به قوت خود باقی خواهد بود. باید زمینه‌ای فراهم شود تا گردش اقتصاد نشر به گونه‌ای باشد که بدون وابستگی به حیاتش ادامه دهد.
حجت‌الاسلام شمس یکی از‌‌‌‌راهکارهای برون‌رفت از مشکلات این حوزه را تعامل ناشران با یکدیگر می‌داند و در این زمینه چنین می‌گوید: نمونة این تعامل و کار مشترک را در تشکل‌های صنفی شاهدیم. تأسیس انجمن‌ها و تشکل‌های صنفی، در جهت آرمان‌های انقلاب، تأثیرگذاری بیشتری در پیش‌برد اهداف ناشران خواهد داشت؛ زیرا شائبة پیگیری منافع شخصی را از سوی ناشران خنثی می‌کند. این تشکل‌ها ضمن آنکه موجب هم‌گرایی بیشتر ناشران با یکدیگر می‌شود اعتماد بیشتر مسئولان را نیز به همراه خواهد داشت؛ چون در چنین فضایی فقط اهداف جمعی مورد نظر است و مسئولان از این مسئله به خوبی آگاه‌اند.

رقابت بیهودة ناشران باید جایش را به رفاقت بدهد

محمد‌حسین محبت‌پناه، مدیر بازرگانی انتشارات مدرسه، با اشاره به نام‌گذاری سال 91 به «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایة ایرانی» می‌گوید: پیوند و ارتباط میان تولید ملی را با حوزة نشر می‌توان از دو جنبه بررسی کرد. نخست آنکه حوزة نشر و به‌وی‍‍ژه کتاب می‌تواند با فرهنگ‌سازی اقشار و طیف‌های گوناگون جامعه را به سمت تولیدات داخلی سوق دهد. از این منظر، وظیفة حوزة نشر و تأثیرگذاری اصلی‌اش ایجاد فرهنگی ملی برای نهادینه کردن تولید ملی است. مورد دیگر ملی و بومی کردن فرآیند نشر در داخل کشور و رسیدن به نقطه‌ای است که مراحل گوناگون چاپ ـ از اقدامات فنی و دستگاه‌های چاپ تا تولید کاغذ و رنگ ـ در داخل کشور انجام بگیرد و وابستگی به محصولات خارجی پایان یابد. البته دستیابی به این هدف نیازمند صرف زمان بیشتری است و در کوتاه‌مدت حاصل نخواهد شد. بومی کردن فرآیند تولید در داخل نیازمند طراحی چشم‌اندازهای وسیع‌تری است. بنابراین، با شرایط و وضعیت موجود به نظر می‌رسد وظیفة اصلی نشر در رابطه با تولید ملی فرهنگ‌سازی است. در این زمینه حوزة نشر می‌تواند، با انتشار آثار گوناگون، الگوها و فرهنگ‌های ارزشمندی را در حوزة تولید ملی ایجاد و ماندگار کند.
وی در خصوص افزایش قیمت کتاب نیز اظهار می‌کند: در تعیین قیمت کتاب مواد مصرفی نقش مهمی دارند و این دغدغة همیشگی ناشران است. نوسان قیمت ارز و افزایش سایر هزینه‌های چاپ تأثیری مستقیم بر کتاب گذاشته و فرآیند نشر را با مشکلات اساسی روبه‌رو کرده است. در این شرایط اگر ناشران به دنبال استفاده از کاغذهای نامرغوب باشند، به طبع با نارضایتی مخاطبان خود روبه‌رو می‌شوند و استقبال از محصولات آن‌ها به شدت پایین می‌آید. خوشبختانه در سال‌های گذشته به مرور کتاب جای خود را در سبد خانوار باز کرده است؛ اما اکنون با افزایش قیمت‌ها این موضوع نگران‌کننده است و آسیبی جدی بر این روند وارد خواهد کرد. اگر همان‌گونه که مقام معظم رهبری تأکید کرده‌اند در صدد فراهم آوردن شرایط برای ورود کتاب به کانون گرم خانواده‌ها باشیم، باید قیمت‌ها نیز به گونه‌ای کنترل شود که متناسب با شرایط آن‌ها باشد.محبت‌پناه با تأکید بر معیوب بودن سیستم توزیع کتاب در کشور می‌افزاید: سیستم توزیع کتاب در کشور همچنان سنتی است و چرخة توزیع به معنای واقعی وجود ندارد. در این شرایط این کتاب‌فروشان هستند که متناسب با سلیقة خود و موج بازار فعالیت می‌کنند. در چنین وضعیتی راهی جز اصلاح چرخة توزیع و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سراسر کشور وجود ندارد. اگر فروشگاه‌های زنجیره‌ای با امکانات و تجهیزات مناسب حداقل در شهرهای بزرگ ایجاد شود، در مخاطبان رغبت و شوق بیشتری برای خرید ایجاد می‌کند. همچنین برای اصلاح سیستم توزیع می‌توان به فضای مجازی، یعنی حوزه‌ای که در کشور از آن غفلت شده است، روی آورد. هم‌اکنون بخش زیادی از فروش کتاب در دنیا اینترنتی انجام می‌شود و نباید از ظرفیت‌های این حوزه غافل بود. مورد دیگر بحث اطلاع‌رسانی است، که به لحاظ اولویت قبل از فروش قرار می‌گیرد. اطلاع‌رسانی فقط وظیفة ناشر نیست. رسانه‌های جمعی نیز باید در این زمینه فعالیت‌های گسترده‌ای داشته باشند.

بیان مشکلات نشر ،تکرارمکررات است

رضا یکرنگیان؛ مدیر انتشارات خجسته ، در ارتباط با مشکلات ناشران اظهار می‌دارد: بیان بعضی از مشکلات در واقع تکرار مکرراتی است که دلسوزان نشر همواره بسیار از آن سخن گفته‌اند. لذا از آن موضوعات کلی که متصدیان فرهنگی به خوبی بدان واقف هستند عبور می‌کنیم. وی می‌افزاید: البته نمی‌توان از بعضی قوانین جدید ساعتی که ارشاد وضع کرد به مانند نمره منفی ناشران که تا این لحظه از موضوعیت آن بی‌خبریم گذشت. یکی از بحث‌هایی که این روزها بسیار دامنگیر ناشران شده است بحث گرانی کاغذ است. گرانی کاغذ که به صورت افسار گسیخته اگر اغراق نباشد روزانه بر قیمت آن افزوده می‌شود، در نهایت به این منجر می‌شود که 30 یا 40 و یا حتی کتاب اگر تجدیدچاپی می‌باشد دو برابر قیمت فعلی به مخاطبی که عموما از طبقه فرهیخته و متوسط جامعه هستند تحمیل و اجحاف وارد می‌شود. وی می‌افزاید: البته مسائلی مثل معافیت مالیاتی ناشران هم از طرف اتحادیه ناشران تحت پیگیری است که امیدواریم با تحقق این امر از مشکلات ناشران تا حدودی کاسته شود.یکرنگیان به نقش دولت اشاره کرده، در این باره خاطر نشان می‌کند: رفع مشکلات نشر کشورعموما به دو دسته بلند مدت و کوتاه مدت تقسیم می‌شود که در اهداف دراز مدت باید دولت تصدی نشر را به دلسوزان این عرصه بسپارد. اما در رویکردهای کوتاه مدت دولت می‌تواند با اقداماتی چون واردات کاغذ و توزیع عادلانه آن و همچنین جلوگیری کردن از دست‌اندازی مافیای کاغذ، می‌تواند تا حدودی از گرانی کاغذ بکاهد.

گرانی کاغذ یکی از مشکلات نشر است

کامیار علی نقی؛ مدیر نشر آبان در ارتباط با مشکلات ناشران در سال تولید ملی می‌گوید: مهم‌ترین مشکل بحث قیمت و تورم وعلی الخصوص بحث کاغذ است. قیمت بالای کاغذ در واقع باعث می شود که هم ناشر و هم مخاطب متضرر شوند. وی در ادامه اظهار می‌دارد: یکی از کارهایی که دولت می‌تواند در جهت سامان دادن حوزه نشر انجام دهد مواردی چون تثبیت قیمت کاغذ، حل کردن مشکل کمبود نقدینگی ناشران با دادن وام‌های مختلف به ناشران و همچنین خرید نقدی از ناشران می‌تواند کمک موثری به ناشران کشور شود.علی نقی همچنین درباره کمک‌های دولت می‌افزاید: خرید نقدی از ناشران از سوی ارشاد نباید ناعادلانه و مربوط به یک سری کتاب‌ها و ناشران خاص باشد. این فعال نشر که غیر ازفعالیت در حوزه نشر در امر توزیع کتاب نیز فعالیت‌هایی دارد در این باره خاطرنشان می‌کند: یکی دیگر از مشکلات ناشران نبود شبکه منسجم توزیع است.

منبع:منا