کدام وحدت اسلامی؟ میان حاکمان، عالمان و مردم / واعظ‌زاده، حسام‌الدی

چکیده:

 با گذشت بیش از سی سال از برگزاری این جشنهای اسلامی، هنوز برای برخی از فرهیختگان، بویژه جوانان و دانشجویان این پرسش مطرح است که منظور از وحدت اسلامی چیست؟ وحدت با چه کسی؟ برای چه هدفی؟

در آستانه میلاد پیامبر بزرگ اسلام در ماه ربیع الاول، بر اساس حدفاصل میان دیدگاه تسنن و تشیع در خصوص تاریخ میلاد پیامبر(ص)، در ایران و برخی کشورهای اسلامی هفته ای بنام "هفته وحدت" جشن گرفته می شود. با گذشت بیش از سی سال از برگزاری این جشنهای اسلامی، هنوز برای برخی از فرهیختگان، بویژه جوانان و دانشجویان این پرسش مطرح است که " منظور از وحدت اسلامی چیست؟ وحدت با چه کسی؟ برای چه هدفی؟ و چگونه؟ آیا اصلا این وحدت عملی است؟
وحدت اسلامی که بیشتر بعد سیاسی و روابط بین الملل آن میان کشورهای اسلامی مد نظر است یکی از برنامه های راهبردی ایران بعد از انقلاب اسلامی بوده که با تاکیدات حضرت امام در عرصه های مختلف سیاستگذاری داخلی و بین المللی وارد شد. بعنوان کسی که بیش از دو دهه از نزدیک با اندیشه، و تفکر وحدت اسلامی هم در تئوری و هم در عمل و اجراء با آن درگیر و آشنا بوده ام، می توان گفت که وحدت اسلامی در سیاست خارجی ایران یکی از پایدارترین، اصولی ترین و کلان ترین سیاستهایی است که در عرصه بین الملل بویژه در مناسبات با کشورهای اسلامی اتخاذ شده است و همه دولتها از ابتدای انقلاب تا کنون بنوعی به آن توجه داشته اند.
اگرچه هر ساله همایش بین المللی وحدت اسلامی از سوی نهادی بنام "مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی" برگزار می شود و با دعوت عالمانی از اقصی نقاط جهان اسلام برای چند روز بر موضوعی به مباحثه و مناقشه می نشینند که در نوع خود لازم و مفید است، اما بنظر می رسد وحدت اسلامی فقط محدود به شرکت سالیانه جمعی از عالمان نیست و بسیار راهبردی تر از آن است.
در قرآن در خصوص وحدت اسلامی تاکیدات صریحی وجود دارد که بر واحد بودن و یکپارچه بودن امت اسلام و ضرورت اتحاد و ایجاد الفت و همدلی میان مسلمانان تاکید شده است. بر اساس نظام و ساختار دولتها- ملتهای امروز، وحدت اسلامی در سه منظر و سه سطح قابل بحث و بررسی و عملی شدن است: وحدت سیاسی میان حاکمان کشورهای اسلامی، وحدت اسلامی که از آن به تقریب مذاهب اسلامی تعبیر می شود که همان نزدیکی میان دیدگاههای عالمان و رهبران مذاهب اسلامی است، همان مکاتب فقهی و فلسفی که در طول تاریخ اسلام شکل گرفته اند امروز پیروانی در کشورهای اسلامی دارند. و سطح دیگر، وحدت اسلامی میان "مردم" و مسلمانان جوامع مختلف جهان اسلام است. این سطوح سه گانه وحدت اسلامی، مکمل و مرتبط با هم هستند و تحقق هریک بر دیگری تاثیر مستقیم دارد.
مهمترین عنصر ایجاد و تقویت وحدت اسلامی، عنصر مدارا، خویشتن داری و توجه به اشتراکات فکری و عملی میان مسلمانان جهان اسلام است. این عنصر می بایست در هر سه سطح میان حاکمان کشورهای اسلامی، عالمان مذاهب اسلامی، و همچنین مردم و ملل کشورهای اسلامی مورد توجه و عمل قرار گیرد.
گام اول، وحدت اسلامی میان عالمان مذاهب اسلامی است. می دانیم که مذاهب اسلامی علاوه بر مذهب شیعه دوازده امامی، دارای مذاهب و فرق دیگری هستند که شامل مذهب مالکی، شافعی، حنبلی، حنفی و زیدی است. هر یک از این مذاهب اهل سنت دارای مکتب فقهی بوده که بر اساس دیدگاههای رهبر آن مذهب در طی قرون اولیه اسلامی شکل گرفته و نام گذاری شده است. برای تحقق وحدت اسلامی که بیشتر بعد سیاسی آن مد نظر است یکی از لوازمات آن تقریب و نزدیکی میان دیدگاه عالمان مذاهب اسلامی است آنهم در فروع دین، زیرا در اصول اساسی دین، مذاهب اسلامی با هم بنوعی اتفاق نظر دارند. وحدت اسلامی غیر از یکی شدن مذاهب اسلامی است. مراد احترام مذاهب اسلامی به اعتقادات یکدیگر و نیز تفاهم و مراوده و همزیستی باهم با وجود برخی اختلافات است.
گام بعدی، وحدت میان آحاد مردم در داخل کشورهای اسلامی و میان کشورهای اسلامی است. در این بعد، نقش عالمان و رهبران مذاهب اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا رهبران و عالمان با نفوذ در هر یک از جوامعی که مذاهب اسلامی دارای اکثریت هستند با توصیه به مدارا، خویشتن داری و مسامحه با سایر مسلمانان می توانند زمینه ایجاد همزیستی مسالمت آمیز را فراهم کنند که خود موجب قوام و افزایش قدرت ملی آن کشور می شود. وحدت اسلامی از نظر جغرافیایی در کشورهایی که دو یا چند مذهب از مذاهب اسلامی در کنار هم زندگی می کنند اهمیت راهبردی دارد. زیرا اختلاف و نزاع فرقه ای میان این جوامع مسلمان، موجب جدایی و تشدد قومی و ملی میان آنها و در نهایت موجبات ضعف آن کشور اسلامی در عرصه بین المللی می شود. اختلاف فرقه ای میان مسلمانان پاکستان از این نوع است.
مرحله بعدی، وحدت میان حاکمان و دولتهای اسلامی است. این مرحله که در ترمونولوژی امروز روابط بین الملل، " همگرایی" سیاسی، اقتصادی، امنیتی و... تعبیر می شود، مرحله ای پیشرفته و آیده ال بوده که البته دستیابی به آن بسیار مشکل و در عین حال راهبردی است.
در واقع، وحدت اسلامی میان رهبران کشورهای اسلامی یعنی همان همگرایی در سیاست خارجی، بمنظور افزایش اقتدار و نفوذ آنها در مناسبات بین المللی. در جهان امروز، اتحادیه اروپا، بهترین نمونه برای همگرایی میان کشورهای مسیحی مذهب است.
بنابراین، یکی از ارکان "تئوری وحدت اسلامی"، که سالها بر آن اندیشیده ام، این است که تحقق وحدت اسلامی در مرحله آغازینش زمانی "شدنی" است که حکومتهای کشورهای مسلمان، بر اساس آراء مردم و در یک روند دموکراتیک و بر اساس خواست یک جامعه مدنی مسلمان شکل گرفته باشند. یک از دلایل عدم تحقق وحدت اسلامی میان دولتهای مسلمان امروز جهان اسلام، عدم وجود رهبران و دولتهای منتخب از سوی مردم آن کشورهاست. سید جمال الدین اسد آبادی از جمله اولین افرادی بود که در راه وحدت اسلامی و همگرایی سیاست خارجی دولتمردان جهان اسلام تلاشهایی انجام داد اما غافل از آنکه دولتهای غیر مستقل، وابسته و غیر منتخب مردم، قابلیت این نوع همگرایی اسلامی را نداشتند. شاید بتوان امیدوار بود که با تحولات و انقلابهای کشورهای مسلمان عرب و در نهایت استقرار حکومتهای مردمی، یک گام برای عملی شدن این تئوری برداشته شود.
بنابراین وحدت اسلامی ایده آل، می بایست در هر سه منظر تا حد معقولی به پیش برود تا از لحاظ راهبردی چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی بتواند موثر واقع گردد.
متاسفانه هنوز مباحث مربوط به "وحدت اسلامی" یا "تقریب مذاهب اسلامی" از منظر آکادمیک، جایگاهی در جهان و ادبیات "همگرایی" بر اساس "دین " پیدا نکرده است. حتی با تاسیس دانشگاه مذاهب اسلامی که بیست سال از تشکیل آن می گذرد جای خالی کتابها و مقالات و مجلات آکادمیک علمی به زبانهای روز دنیا بویژه به زبان انگلیسی خالی است. دلیلیش آن که هنوز نه در ایران و نه در خارج، از وحدت اسلامی به زبان روز و آکادمیک سخن گفته نمی شود ، کسی به تئوری سازی و تئوری پردازی به روشهای نوین علمی روی نیاورده و مسولین آموزشی مربوطه هم به برنامه ها و روشهای جدید و ارتباط مستمر با دانشگاههای جهان اسلام علاقه جدی ندارند. نگاهها باید جهانی باشد تا بتوان از نظر داخلی سرمایه گذاری جدی برای بثمر رسیدن برنامه های بین الملی انجام داد و به آن سرعت بخشید. باید با شجاعت از دیدگاههای جدید و نیز نوع آوری در توسعه اندیشه تقریب و وحدت اسلامی استقبال کرد و عرصه آن را گسترش داد.
بعبارت دیگر، اندیشه وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در موسسات آموزشی و دانشگاهی ایران امری نا آشنا وغریب است. یک واحد درس عمومی جداگانه در دانشگاههای ایران بویژه برای رشته های علوم انسانی در این خصوص که مبانی تئوریک وحدت اسلامی چیست؟ خاستگاه قرآنی آن کجاست، و ضرورتهای راهبردی آن در عرصه بین المللی از لحاظ فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و.. چیست؟ - تنظیم و ارائه نشده است. نسل جوان ایرانی هنوز با ادبیات وحدت اسلامی آشنا نیستند.
همگانی سازی اندیشه و ضرورت وحدت اسلامی در ایران و سایر کشورهای اسلامی باید از دوره تحصیلات متوسطه آغاز شود. ورود مستمر و افزایش توجه اساتید و محققین مبرز دانشگاهی به بحث وحدت اسلامی می تواند به غنای فکری و تئوریک و توسعه ادبیات آن با زبان روز در سطح جهانی بیافزاید، بنابراین نهادهای مرتبط با وحدت اسلامی می بایست توجه بیشتری به این امر داشته باشند. با صرف همه هزینه ها و تلاشها، اگرچه توجه به وحدت اسلامی در ارتباطات خارجی از جمله در همایشهای بین المللی نمود بیشتری دارد، بایستی از نظر داخلی برای نهادینه سازی آن، پشتوانه عمیقتری ایجاد کرد، تا هم از بعد سیاستگذاری داخلی تقویت شود و هم مشکلات بنیادی و اجرایی و ملاحظات مدیریتی بر طرف گردد. از جمله عوامل تقویت کننده، یافتن و گماردن اساتید دانشگاهی و انسانهای خوش فکر، مبتکر، جهان دیده و با انگیزه در امر آموزش، و نیز منابع مالی لازم برای ترویج و عملیاتی کردن وحدت و تقریب مذاهب اسلامی است.

منبع: خبرانلاین