بررسی ویژگی های جامعه شناختی مردم کوفه در گفت وگو با محمدرضا جوادی یگانه:چرا کوفیان حسین(ع) را تنها گذاشتند؟

شناخت ویژگی های مردم کوفه شاید بتواند ما را در پی بردن به اینکه چرا امام حسین را در روز عاشورا تنها گذاشتند و با وجودی که برای امام دعوت نامه فرستاده بودند اما به این دعوت وفادار نماندند، کمک کند. مردم کوفه دارای چه خلق و خویی بودند که روزی امام علی را تنها گذاشتند و زمانی فرزند ایشان را؟ خبرنگار شفقنا این موضوع را با محمدرضا جوادی یگانه، جامعه شناس و استاد دانشگاه تهران به بحث گذاشته است.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت و گو با خبرنگار شفقنا زندگی با اشاره به اینکه نباید بدون در نظر گرفتن شرایط کوفه درباره شیعیان کوفی قضاوت کرد، گفت: در زمان امام حسین (ع) کوفیان از امام برای تشکیل دولت اسلامی دعوت کردند اما شیعیان بصره با اینکه امام به آنها نامه نوشت، جز اندکی، سایرین به یاری امام نیامدند؛ در این دوره خاکستر مرگ بر جهان اسلام پاشیده شده بود.

جوادی یگانه در خصوص ویژگی های کوفیان چه در زمان امام علی(ع) و چه در زمان امام حسین (ع) و اینکه در زمان حسین(ع) برای امام دعوت نامه فرستادند اما بعدا پس گرفتند، اظهار کرد: مسلم است که رویه حوادث در حادثه کربلا رویه ای است که شما می گویید، یعنی اهل کوفه امام را دعوت می کنند و بعد پشت ایشان را خالی می کنند و دوباره از این کار نیز پشیمان می شوند. اما فضای زمان امام علی و امام حسن با فضای دوران امام حسین متفاوت است.

کوفه قبل از امام علی به عنوان یک مقر پادگانی تشکیل می شود

وی ادامه داد: این تعبیر درباره جامعه عرب در آن سالهای یک تعریف کلی است اما برای بررسی بهتر وقایع آن دوران باید برای این جامعه بخش بندی دقیق تری ارایه کرد. کوفه قبل از امام علی به عنوان یک مقر پادگانی تشکیل می شود. چون همه فتوحات در منطقه شمال شرق انجام می شده کوفه به عنوان یک مقر اصلی برای مدیریت جنگ تاسیس شد. در سال های قیام عاشورا، در کوفه بیش از 60 هزار جنگ جو زندگی می کردند و 80 هزار خانوده در این شهر ساکن بوده اند.

همه مردم کوفه به امام حسین خیانت نکردند

باید ببینیم چه کسانی دعوت کردند، چه کسانی خیانت کردند و چه کسانی در واقعه عاشورا حضور داشتند

این محقق و استاد دانشگاه تصریح کرد: کوفه ترکیبی از قبایل بوده و بخشی از فضایی که ما در کوفه می بینیم همین اختلاف قبایلی است. در کوفه دو گروه عمده هستند یکی علویون و دیگری امویون یا عثمانی ها. این دو بخش سیستم عقیدتی کوفه را تشکیل می دهند اما همه کوفه در دل این دو بخش نمی گنجد. اگر بخواهیم سوال را دقیق تر  بپرسیم باید ببینیم چه کسانی دعوت کردند، چه کسانی خیانت کردند و چه کسانی در واقعه عاشورا حضور داشتند. اینها همه در کوفه هستند اما همه مردم کوفه نیستند.

امام از مسیر اصلی به مکه می روند مکه در آئین اسلام حرم امن است و کسی اجازه تعرض به دیگری را ندارد

جوادی یگانه ادامه داد: همه کوفه امام را دعوت نکرد بنابراین همه کوفه در آن زمان به امام خیانت نکرده است. اگر دقیق تر بررسی کنیم می بینیم که قیام امام از نیمه رجب سال 60 هجری که معاویه می میرد شروع شده و امام حسین با چند تن از یاران و اعضای خانواده به مکه هجرت می کنند و چندین ماه در مدینه حضور دارند. پس از مرگ معاویه، بلافاصله نامه ای به والی مدینه نوشته می شود که یا از این سه تن بیعت بگیر و یا آنها را بکش که یکی از آنها امام حسین است. ایشان سه راه بیشتر ندارند یا باید بمانند و کشته شوند و یا بیعت کنند اما امام راه سومی بر می گزیند و آن حرکت به سوی مکه است. امام شبانه به سوی مکه حرکت می کند البته مانند عبدالله بن زبیر از بی راهه حرکت نمی کند بلکه از مسیر اصلی به مکه می روند. مکه در آئین اسلام حرم امن است و کسی اجازه تعرض به دیگری را ندارد به خصوص آنکه ایام حج نیز نزدیک بود. در این زمان امام به دلیل آنکه بیعت با یزید را نپذیرفته اند، در میان مسلمانانی که به مکه سفر کرده اند شهره می شوند.

چرا امام از مکه به سوی کوفه خارج می شوند؟

او خاطرنشان کرد: در این دوره در یمن، بصره و سایر نقاط جهان اسلام شیعیان زندگی می کرده اند، اما تنها مردم کوفه هستند که از امام دعوت می کنند. متوجه باشیم که تنها این اقدام را کوفیان انجام می دهند. سیاستمداران جهان اسلام، که کوفیان را می شناسند می دانند که کوفیان بر سر عهد خود نمی مانند به همین دلیل به امام توصیه می کنند که از کوفیان بخواهد که حاکم کوفه را از این شهر اخراج کنند تا بعد امام به آنجا سفر کند اما امام این نظر آنها را نمی پذیرد و زمانی که نامه مسلم به امام می رسد که 18 هزار نفر از کوفیان به نام شما با من بیعت کرده اند حجت بر امام تمام می شود به ویژه آنکه شواهدی نیز وجود داشته که قرار است امام حسین را در بیت الله الحرام به شهادت برسانند به همین دلیل امام از مکه به سوی کوفه خارج می شوند.

پس از شهادت مسلم هیچ کس امام را در سفر به سوی کوفه همراهی نکرد

ترک کردن امام در طول مسیر بوده نه شب عاشورا

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: مقاتل نشان می دهد که حدود 500 نفر به همراه امام از مکه خارج شدند. امام حسین حرکت می کند و در نزدیکی عراق خبر شهادت مسلم به ایشان می رسد. ظاهرا همه این 500 نفر با شنیدن خبر کشته شدن مسلم بر می گردند. و تنها اهل بیت و نزدیکان امام همراه ایشان به کربلا می آیند لذا محققین می گویند که شب عاشورا کسی امام حسین را ترک نکرده است. یعنی ترک کردن در طول مسیر بوده است.

تنها کوفیان بی وفا نبودند، خاکستر مرگ بر جهان اسلام پاشیده شده بود

زمانی که شرایط دگرگون می شود، همه امام حسین را ترک می کنند

وی ادامه داد: زمانی که شرایط دگرگون می شود، همه امام حسین را ترک می کنند. اگر بپذیریم که کوفیان بی وفا هستند باید این سوال را مطرح کنیم که غیر کوفیان چه؟ آیا آنها امام را همراهی کرده اند؟ در این دوره خاکستر مرگ بر جهان اسلام پاشیده شده و هیچ کس حرکتی نمی کند. تنها کوفیان هستند که به امام نامه می نویسند در حالی که امام به روسای قبایل بصره نامه می نویسد و آنها را دعوت می کند که از کل بصره 4 نفر به سپاه امام می پیوندند. این 4 نفر نیز در اثر درخواست امام است که به ایشان می پیوندند، نه مانند کوفیان که خود امام را دعوت می کنند.

اگر چه شیعه بخش مهمی در کوفه به شمار می رود اما اکثریت نبوده اند

جوادی یگانه تصریح کرد: ما خیلی عام می گوییم کوفیان امام را دعوت کردند و بعد او را به قتل رساندند. با یک بررسی جمعیتی می بینیم که اینگونه نیست. در یک محاسبه ساده می بینیم که اینگونه نیست. در آن دوره 60 هزار جنگجو در کوفه زندگی می کرده اند اما 18 هزار نفر با مسلم بیعت کردند. بقیه این افراد یعنی 42 هزار نفر در کوفه با مسلم بیعت نمی کنند. این نشان می دهد که اکثریت کوفه غیر علوی است. این واقعیت که مسلم در تمامی مدتی که در کوفه به سر می برد مخفی است؛ اقلیت بودن شیعه در کوفه آن زمان را تایید می کند. اگر همه کوفه با امام حسین بوده و همه شیعه بودند و فقط ساکنان دارالعماره با مسلم مخالف بوده، نیازی به مخفی شدن مسلم نبود اما وجود 42 هزار جنگ جوی غیر علوی و همچنین مخفی بودن مسلم نشان می دهد که اگر چه شیعه بخش مهمی در کوفه به شمار می رود اما اکثریت نبوده اند.

کوفه یک پادگان است و شهری برای زندگی جنگجویان

وی ادامه داد: من به فضای رعب و وحشتی که ابن زیاد ایجاد کرده اشاره نمی کنم، ابن زیاد زمانی که وارد کوفه می شود می گوید "من دور را به جای نزدیک و آشنا را به جای آشنا می کشم"، این یعنی عریان ترین نوع خشونت. اما من می خواهم بگویم که کوفه و شیعیان کوفه به سادگی تسلیم نشدند. نظام اداره کوفه بر اساس ارباع است (ارباع از ربع گرفته می شود)، کوفه چهار منطقه قبایلی دارد: اهل العالیه، ربع تمیم و همدان، ربع ربیعه و کنده، ربع مذحج و اسد. هر یک از این مناطق به تعدادی عرافه تقسیم می شود، هر 20 تا 60 تا رزمنده یک عرافه را تشکیل می دهد. این نظام طبقه بندی، نظام رایج در شهر اسلامی نیست، بلکه نوعی شهرسازی نظامی یا پادگانی است. کوفه شهری برای زندگی جنگجویان است. هر 5 عریف زیر نظر یک منکب بوده اند. بنابراین عریف لیست همه آدمها را دارد و این آدمهایی که می جنگند زیر نظر او حقوق می گیرند. عرفا نیز از سوی والی کوفه منصوب می شوند.

نظام پادگانی حاکم بر کوفه به ابن زیاد بسیار کمک کرده است

این محقق و استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه نظام پادگانی حاکم بر کوفه به ابن زیاد بسیار کمک کرده است تصریح کرد: اولین اقدامی که ابن زیاد می کند این است که به عرفاء دستور می دهد که لیست مخالفینی که می خواهند علیه حکومت قیام کنند را باید به ابن زیاد بدهد در غیر اینصورت اگر کسی علیه یزید قیام کند و "عریف" نام او را نداده باشد، اولین کار این است که عریف را در برابر منزلش به دار می آویزد و حقوق آن دسته را به طور کامل قطع می کند و به "عمان زراره" تبعید می کند. از طرف دیگر پول زیادی نیز در اختیار حاکم کوفه بوده است. در زمان ابن زیاد 135 میلیون درهم در اختیار حاکم کوفه بوده که از همه توابع آن جمع آوری شده است. توابع کوفه در آن زمان شامل قزوین، زنجان، طبرستان، ری و اصفهان هم بوده است.

خیلی از شیعیان کوفه نیز شیعه اعتقادی امروزی نبودند

جوادی یگانه اظهار کرد: خیلی از شیعیان کوفه نیز شیعه اعتقادی امروزی نبودند، به عبارت دیگر از شیعیان پرسیده شود چرا امام حسین؟ می گویند چون امام است. اما در روز عاشورا امام حسین می گوید آیا من و امام حسن سید جوانان بهشت نیستیم؟ آیا جز من پسر دختر دیگری از پیامبر باقی مانده است؟ این ها استدلال های شیعی نیست بلکه استدلالهای عام است. بنابراین ابن زیاد با یک شیوه بسیار خشن آنها را دور می کند. خود امام حسین در روز عاشورا می گوید که "شکم هایتان از حرام پر شده که نمی توانید سخن مرا بشنوید"، یعنی از آن 135 میلیون درهم آنقدر گرفته اید که شکم هایتان مملوء از حرام شده است.

از لشکر های هزار نفری که از سوی ابن زیاد به کربلا فرستاده می شود بیش از 300 یا 400 نفر به کربلا نمی رسیدند و مابقی از صحنه جنگ می گریختند

وی ادامه داد: در زمانی که مسلم در کوفه تنهاست، بسیاری دستگیر می شوند و یا کشته می شوند به عنوان مثال ما شنیده ایم که مختار در آن زمان دستگیر می شود. از طرفی در روزهای نزدیک به واقعه عاشورا ابن زیاد دستور می دهد که همه مردان باید خود را به اردوگاه سپاه برسانند و هیچ مردی نباید در شهر باشد و اگر مردی در کوفه دیده شود او را خواهد کشت. در همین شرایط شخصی از اهالی شام در طلب میراث خود به کوفه آمده و از این دستور ابن زیاد بی خبر وارد شهر می شود. ابن زیاد دستور قتل او را صادر می کند. گفته می شود پس از آن هیچ بالغی در شهر دیده نشده است. بالغ های شهر کوفه 60 هزار نفر بودند. تاریخ می گوید که از لشکر های هزار نفری که از سوی ابن زیاد به کربلا فرستاده می شود بیش از 300 یا 400 نفر به کربلا نمی رسیدند و مابقی از صحنه جنگ می گریختند. باید توجه داشت که این افراد با فرار از میدان جنگ همه امتیازهای اقتصادی و حقوقی خود را از دست می داده اند.

جمعیت اندکی به جنگ امام حسین می روند

کوفه در یک شرایط دیکتاتوری قرار داشت

این محقق تصریح کرد: اینهایی که فرار می کنند شیعه هستند لذا جمعیت اندکی هستند که به جنگ امام حسین می روند. در ضمن ما می دانیم که از بصره افرادی برای کمک به امام حسین خارج شده اند اما به کربلا نمی رسند. از طرفی حبیب ابن مظاهر از قبیله اسد، 60 جنگجو برای همراهی امام می آورد، اما سپاه امام محاصره شده و کسی نمی تواند به امام ملحق شود. از طرفی کوفه نیز محاصره است تا کسی نتواند به امام بپیوندد. در شب عاشورا می بینیم که 30 نفر از لشکر ابن زیاد به امام می پیوندند یعنی اینکه برای پیوستن به امام راهی به جز حضور در میان لشکر ابن زیاد نداشته اند. بنابراین کوفه در یک شرایط دیکتاتوری قرار دارد. باید توجه داشته باشیم که نه تنها علویون بلکه عثمانی ها نیز از جنگ با حسین بن علی کراهت دارند به همین دلیل است که عمر سعد اولین بار درخواست ابن زیاد را برای فرماندهی لشکر نمی پذیرد و بزرگان دیگر را معرفی می کند. زمانی که ابن زیاد حکومت ری را به فرماندهی لشکر گره می زند، عمر سعد رویارویی با امام را می پذیرد، یعنی حتی عمر سعد هم با شوق و اعتقاد به جنگ با امام حسین نمی رود.

جوادی یگانه با اشاره به اینکه در جنگ ویتنام آمریکایی ها انسان های زیادی را کشتند گفت: ما یک منطقی در علوم اجتماعی داریم که به آن منطق "زنجیره ای عمل" گفته می شود. پس از جنگ ویتنام تحقیقی انجام شد، چون پیش از آن گمان بر آن بود که در جنگ جهانی دوم انسان های خشنی در جنگ شرکت داشته اند اما تست های شخصیتی نشان داد که اتفاقا آدم های با طبع لطیف و حساسی در میان فرماندهان آلمانی حضور داشته اند. روانشناسی به نام "میلگرام" تحقیقی به نام "اطاعت از اتوریته" در بین مردم آمریکا انجام داد که در ایران نیز ترجمه آن منتشر شده است. در این تحقیق یک شرایط آزمایشی فراهم شده بود که یک نفر باید به نفر دیگر شوک مرگ آور وارد کند، در حالی که شخصی که مورد شوک قرار می گرفت از درد نعره می کشید و کسی که شوک را وارد می کرد نیز از نتیجه عمل خود آگاه بود. پیش از انجام آزمایش میلگرام از دانشمندان حوزه روانشناسی پرسید که چند درصد از مردم این آزمایش را تا انتها (وارد کردن شوک مرگ آور) ادامه خواهند داد و پاسخ بالای 4 درصد نبود. اما بر خلاف انتظار میلگرام و بیشتر روانشناسان 65 درصد مردم این آزمایش را تا انتها دنبال کردند آنهم در شرایط آزمایشگاهی که فقط قرار است بابت شوک وارد کردن به قربانی آنهم تا حد مرگ، چند دلار پول بگیرند. علت این کار این بود که در هر مرحله از شوک وارد کردن، تنها درصد کوچکی به میزان شوک اضافه می شد و فرد مورد آزمایش با این استدلال که قربانی مرحله قبل را تحمل کرده پس این میزان اضافه شده را نیز تحمل می کند به کار خود ادامه می داد، یا استدلال می کند که من که تا اینجا را رفته ام، نه گفتن و خروج از آزمایشگان در این شرایط، کار درستی نیست.

پولهای حرام برای سکوت در برابر ظلم، ذره ذره عمر سعد را به جایی رساند که اگر روز عاشورا بخواهد بگوید  "نه"؛ باید  به همه زندگی و گذشته اش نه بگوید

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: حالا تصور کنید کسی که شمشیر روی گردنش قرار دارد در چه وضعیتی است. ببینید عمر سعد چرا این مسیر را تا انتها ادامه می دهد؟ چون بار اولی که پاداش کلان به او داده اند، گرفته و طعم پاداش را چشیده است. این پولهای حرام برای سکوت در برابر ظلم، ذره ذره عمر سعد را به جایی رسانده که اگر روز عاشورا بخواهد بگوید "نه"؛ باید  به همه زندگی و گذشته اش نه بگوید. به این رفتار، منطق زنجیره  عمل می گویند. به همین دلیل در زیارت عاشورا حتی کسانی که زین اسب و یا نعل اسب برای سپاه ابن زیاد تهیه کردند نیز لعن می شوند.

امام می گویند "خذلونا" یعنی شیعه من دست از من کشیدند نه اینکه با من مبارزه کردند

اینکه ما می گوییم اگر در آن زمان بودیم حتما به حمایت از امام می رفتیم، شاید ساده انگاشتن شرایط آن دوره است

جوادی یگانه تصریح کرد: در روز عاشورا شیعه ای وجود ندارد که امام حسین، به نام از او یاد کرده باشد که تو که شیعه من هستی، در جنگ شرکت کرده ای، کسانی که امام به نام آنها را صدا می زند از بزرگان کوفه اند که عثمانی هستند و از امام برای حضور در کوفه دعوت کرده بودند، مانند شبث ابن ربعی و قیس ابن اشعث. کما اینکه بعد از آنکه "توابین" قیام می کنند نمی گویند که امام حسین را ما کشتیم بلکه میگویند امام حسین را در کنار ما کشنند، یعنی ما زنده بودیم و حسین را در نزدیکی کوفه کشتند. امام می گویند "خذلونا" یعنی شیعه من دست از من کشیدند نه اینکه با من مبارزه کردند. بنابراین کوفیان تا جایی که توانستند به کمک امام آمدند. آنهایی که نیامدند یا در زندان هستند و یا نتوانسته اند خود را به لشکر امام برسانند. تعداد کسانی که در زندان هستند، بنابر نقلی تا چهار هزار نفر است. کوفه به سادگی تسلیم نشد؛ هر چند در نهایت تسلیم شد اما به سادگی تسلیم نشد، اینکه ما می گوییم اگر در آن زمان بودیم حتما به حمایت از امام می رفتیم، شاید ساده انگاشتن شرایط آن دوره است.

اگر بدانیم مردم کوفه چه کرده اند آنها را به سادگی متهم به خیانت نمی کنیم

چه کسی حاضر است در مخالفت با ظلم، از حقوق کارمندی یا کارگری و بازنشستگی اش بگذرد و حق را بگوید تا اخراج شود؟

در صحنه کربلا آدم متوسط نداریم

وی اظهار کرد: جز معدودی از شیعیان کوفه، سایرین نتوانستند امام حسین را یاری کنند اما برای کشتن امام نیز دست به شمشیر نبردند؛ یا فرار کردند و از مال و اموال خود زدند و یا در زندان بودند. اینها شرمسار ابدی هستند. اما ما، همان مردم کوفه ایم، تازه اگر مردم کوفه باشیم کار بزرگی کرده ایم. یعنی اگر بدانیم که مردم کوفه چه کرده اند آنها را به سادگی متهم به خیانت نمی کنیم. چه کسی حاضر است در مخالفت با ظلم، از حقوق کارمندی یا کارگریش و بازنشستگی و مستمری بگذرد و حق را بگوید تا اخراج شود؟ در کوفه، شیعیان نه تنها از حقوقشان گذشتند، بلکه از محیط پادگانی کوفه فرار کردند و جان خود و خانواده اشان را به خطر انداختند. در صحنه کربلا آدم متوسط نداریم. امام به افرادی که در میدان نبرد حاضر نشدند می گوید آنقدر دور شوید که صدای من را نشنوید چون اگر صدای من را بشنوید و به کمک من نیایید با صورت در آتش خواهید افتاد. توجه کنید که پس از عاشورا همین کوفیان بودند که توبه کرده و انتقام خون امام را از ابن زیاد و یاران نزدیکش گرفتند. یعنی در سرتاسر جهان اسلام بازهم همین کوفه بود که به خون خواهی حسین برخواست. امام حسین حدیثی دارد که می گوید: "مردم بنده دنیا هستند و دین لقلقه زبانشان است، تا جایی دین دارند که معیشت آنها برسد و هنگامی که در بلا گرفتار می شوند دین داران کم هستند". ولی بلایی که در سال 61 هجری آمد بلای شدیدی بوده که در این بلای شدید دیّانون خیلی برجسته اند به همین دلیل است که امام حسین می گوید من اصحابی بالاتر از شما نمی شناسم. بنابراین اگر ما در آن زمان بودیم بعید بود که به اندازه کوفیان بتوانیم امام  حسین را یاری کنیم.

+