در فراز و فرود جامعه مدرسین قم /نجفعلی میرزایی

بررسی منصفانه و دور از غرض ورزی ها و سوگیری های خاص سیاسی نشان دهنده این حقیقت است که تاریخ دستاوردهای تشکل سیاسی – دینی جامعه مدرسین تاریخی درخشان و پردستاورد است. نقشهای تعیین کننده این نهاد حوزوی در حفظ کیان حوزه در برابر توفان های سهمگین علیه نظام و نهاد بزرگ روحانیت غیر قابل انکار است

بررسی منصفانه و دور از غرض ورزی ها و سوگیری های خاص سیاسی نشان دهنده این حقیقت است که تاریخ دستاوردهای تشکل سیاسی – دینی جامعه مدرسین تاریخی درخشان و پردستاورد است. نقشهای تعیین کننده این نهاد حوزوی در حفظ کیان حوزه در برابر توفان های سهمگین علیه نظام و نهاد بزرگ روحانیت غیر قابل انکار است.

شکل گیری این نهاد در درون حوزه در زمانی بوده است که اصولاً رویکرد تشکل سازی در درون حوزه در راستای نقش آفرینی های عینیت گرا و سیاسی و اجتماعی، در فضای حوزه به شکل حرکتی راهبردی و ضروری تلقی نمی شده است. از طرفی وجود این تشکل علمایی برجسته ولو به طور پنهان و غیر علنی اما مانع مشروعیت تشکیل نهادهایی در عرض آن بوده است. بویژه اگر به نقش های ساختاری و اختیارات قانونمند آن در درون نهاد حوزه توجه شود. در واقع جامعه مدرسین نه به عنوان نهادی در فضای آزاد حوزه بلکه بازویی فعال و در عین حال درون ساختاری است.

حمایت های معروف حضرت امام رحمت الله علیه و توجه خاص و پشتیبانی های بی دریغ و گسترده مقام معظم رهبری دام ظله الشریف از یک سو و حضور نهادینه و انحصاری مراجع در آن به عنوان تنها تشکلی که چند مرجع تقلید در عضویت آن هستند، نیز ظرفیت های بالای نخبگانی آن که در برگیرنده بزرگترین تعداد عالمان برجسته حوزه ای است، در کنار تجربه گرانقدر و تاریخ نسبتا طولانی و تعیین کننده آن ، جملگی از ظرفیت های راهبردی این نهاد برای ادامه نقش آفرینی های استراتژیک در عرصه دینی، حوزوی، فرهنگی و سیاسی کشور است.

در حقیقت، جامعه مدرسین گنجینه ای گرانقدر از تجربه های علمی و راهبردی مدیریتی دینی نهاد حوزه و روحانیت است و تضعیف این نهاد نه کاری خردمندانه است و نه مشروع.

البته، با این همه درخشندگی و نقش های مثبت در تاریخ این تشکل باید با هدف بالندگی، تحول گرایی و بروز تر شدن این نهاد و افزودن بر توانمندی های آن جهت بازگشت به رشد سابق و تأثیرگذاری تعیین کننده آن در روند های دین و سیاست لازم است خیرخواهانه مورد نقد و تحلیل منصفانه قرار گیرد. در این حرکت انتقادی سازنده حفظ حرمت های چنین نهادی یک ضرورت عقلانی و شرعی است. ملتی که با تجربه های تاریخی خود بی حرمتانه نقادی کند در حقیقت، تبر بر شاخه ای گذاشته که خود بر آن نشسته و کف کشتی ای را سوراخ میکند که خود در این دریای متلاطم بر آن سوار است. در همین راستا ملاحظات و نکته هایی برای هر چه بیشتر بالنده تر کردن این نهاد مقدس تقدیم میشود:

1. در عرصه علم و اندیشه این نهاد کارنامه قابل قبولی ندارد. منشأ جریان سازی فکری قابل توجهی در حوزه نبوده است و تولیدات علمی و تحقیقاتی برجسته ای در کارنامه خود ندارد. این امر البته با توجه به ظرفیت علمی استثنایی آن و حضور طبقه ای از نخبه ترین محققان حوزه باعث تعجب و حیرت است. البته اعضای جامعه مدرسین در دیگر نهادها درخشیده اند. منشأ تولید و تحول و ایده های نو در حوزه دین و جامعه بوده و هستند ، اما اقتضای حرکت جمعی جامعه مدرسین این بوده و هست که منشأ جریان های فکری باشد و صرف نظر از تلاش های اعضا در دیگر نهادها، خود تشکل جامعه مدرسین سمت وسوی تحقیقاتی و جریانی علمی دست کم در حوزه فهم دین و چالش هایی که حرکت استنباط و اجتهاد برای پستیانی تئوریک از نظام جمهوری اسلامی با آن مواجه است بیاد.
2. رویکرد انفعالی در مواضع و تحرکات جامعه مدرسین باعث شده است که در مواجهه با بحران ها و چالشهای بیش از عرضه جایگزین های علمی و تئوریک به صدور بیانیه و موضع گیری در قبال تحولات بپردازد. موضع گیری در قبال تحولات حوزه و جامعه در عرصه سیاست و دین گرچه کاری ارزشمند است و هیچ تردیدی در تأثیر تعیین کننده آن نیست، اما چنین الگوی مدیریتی به هیچ وجه خلأ ضرورت های یک حرکت علمی و مدریتی فعال و تأسیسی را پر نمیکند. جامعه مدرسین حوزه از ظرفیت بزرگی برای تشکیل حلقه های فکری سنگین و اتقا فکر ها و اندیشکده های ممحض در حوزه دین و سیاست و اقتصاد و فرهنگ بوده و هست. نباید روند رویکرد( موضع گیری و بیانیه دادن) بزرگترین تیتر کارنامه این نهاد پر ظرفیت در مواجهه با چالشهای عینی باشد. برای نمونه یکی از بزرگ ترین نیازهای جریان فهم استنباط و حتی تبیین و تبلیغ اندیشه دینی بحران هایی است که بجز در چرخه فهم جمعی و اجتهاد گروهی و خرد استنباطی جمعی قابل معالجه نیست. جامعه مدرسین از ظرفیت کافی برای تشکیل حلقه های تخصصی مجتهدان برای استبناط گروهی مسائل روز بهره مند بوده و هست.
3. جای تردید نیست که حوزه علمیه قم در رهبری فکری و تئوریک جریان های معرفت و عینیت نظام کوتاهی کرده است. بخشی از ریشه های وضع آسیب دیده و معضلات  شرایط پر چالش فرهنگ و اقتصاد و سیاست ما به ضعف نهاد روحاینت و حوزه در حمایت علمی و نظام سازانه از حاکمیت دینی کشور است. براستی چه نهادی بیش از همه در همسو کردن روند ها و جریان های فکر و اجتهاد و برنامه های حوزه و هدایت ظرفیت های فکری آن به سوی تقویت نظام و تحکیم مبانی و پایه های دینی آن بایستی نقش ایفا می نمود؟ به نظر بنده هیچ نهادی در مقایسه با ساختار و جایگاه استثنایی جامعه مدرسین از این اولویت برخوردار نبوده است. جامعه مدرسین که از آغاز پیروزی جمهوری اسلامی تا امروز از بالاترین حمایت های نظام اسلامی بهره مند بوده است در برابر این پرسش که برای به میدان عینیت نظام آوردن حوزه و روحاینت در جامه و نقش ساختارسازان نظام های علم و عمل و نوآمد سازی حرکت معرفت دینی در حوزه معطوف به این غایت مقدس نظام،چه کرده است چه پاسخی دارد؟
4. محور قابل توجه دیگر که به نظر میرسد کارنامه جامعه مدرسین در آن قابل تأمل و بررسی جدی است و یکی از سنجه های مهم تحلیل و ارزیابی هر نهاد حوزوی است، عرصه بین الملل و وضعیت جهان اسلام و امت واحده است. متأسفانه جامعه مدرسین که به گمانم بزرگترین تشکل عالمان شیعی در جهان معاصر است و هیچ سازمان شیعی به اندازه این نهاد ارزشمند دارای اعضای عالم و نخبه حوزوی نیست اما بر خلاف تشکل های علمائی رقبای جهان اسلام نه دارای برنامه مدون و روشنی بوده است و نه دارای تأثیر و امتداد قابل دفاعی. این در حالی است که ضعف و قوت ادبیات و مواضع و رویکردهای نظام دینی شیعی و اسلامی ما در عرصه جهانی و چهره ما نزد یک میلیارد و نیم مسلمان جهان معاصر به طور مستقیم بر اوضاع درون کشور و معادلات نظام با دیگر بخش های جهان پیوند تفکیک ناپذیر و تأثیرات تعیین کننده دارد. همه میدانیم که گفتمان تشیع بعد از انقلاب اسلامی برای اولین بار به عنوان بدیل و جایگزینی برای الگوهای تفکر اسلامی طرح شد. منتهی این مطلب برای جهان اسلام جا نیفتاد و در عرصه بین المللی هیچ ظهور و بروزی برای این تشکل علمائی مشاهده نمیشود. در سخت ترین برهه های جهان اسلام و بزرگ ترین بحران هایی که گذشت یا صدایی از قم بلند نشده است ویا به صدور بیانیه ای اکتفا کردیم. در حالی که انتظار ما این است که در شرایط بحرانی و متناسب با مقتضاهای زمانه، جامعه مدرسین قم با به دست گرفتن ابتکار عمل به ارائه طرح های مدون برای برون رفت از بحران اقدام کند. نخبگان نافذ و زبان دان خود را به این سو و آن سوی جهان اسلام گسیل بدارد و قم را به منتدایی و ملتقایی برای برجسته ترین نخبگان و عالمان جهان اسلام تبدیل مینمود. این کارها در دنیای امروز برای کسانی که به دنبال نقش آفرینی خود هستند کارهایی اجتناب ناپذیر و لابد منها است. بنده با ضرس قاطع نمیگویم اما بعید میدانم که جامعه مدرسین در حد معرفی تشکل و اهداف و اعضا و برنامه های کلی و عام خود به ملل مسلمان و نخبگان آن ها به زبان های روز و زنده دارای پایگاهی در اینترنت باشد، تا چه رسد به حضور فعال و تعیین کننده در حوزه های علم و عمل و عرضه طرح ها و سازو کارهای عملی به مناطق داغ جهان اسلام یا مدیریت جریان های فکری از  طریق نشریات روز فکری در دنیای اسلام.
5. یکی از خلأ های جامعه مدرسین سخت گیری در توسعه حضور ظرفیت های علمی حوزه است. سبب اصلی این تشدد معلوم نیست اما هر چه که باشد برونداد و تبعات آن به سود این نهاد نبوده است. شرط اجتهاد آن همه به مفهوم سنتی آن و آن هم با قید و قیود های فراوان به زمینه سازی برای یأس برخی از ظرفیت های علمی از نقش آفرینی در این نهاد و جست و جو برای تشکلهای نو و متفاوت انجامیده است. اگر جامعه مدرسین که امید حضرت امام و مقام معظم رهبری در هدایت جریان انقلابی حوزه و تحکیم علمی و تئوری اسلام سیاسی – اجتماعی و بزرگ ترین فرصت ساختاری نظام برای کشاندن ظرفیت های بزرگ علمی فقاهت به اداره اجتماعی دین وحاکمیت دینی جمهوری اسلامی است از جذب سرمایه های جوان و پر توان و تعیین کننده حوزه علمیه قم و دیگر نهادهای تابعه آن در داخل و خارج ایران و در سطح جهان اسلام باز بماند و در توسعه ظرفیت ها و آستانه قبول تنوع فکری و سنی و بویژه پذیرایی از حضور فاضلان محقق و مؤثر حوزه همچنان ناکام باشد یا در صدد در حاشیه نگه داشتن آنها ویا نگاه دست دوم و ابزاری به آنان داشته باشد، بی تردید روند جذب آنان توسط دیگران و یا تشکیل نهادها و تشکل های دیگر با قوت بیشتری ادامه خواهد یافت. در این صورت شاید جامعه مدرسین به عنوان نهاد اول حوزه روند افولی پیدا کند. نسل جوان و پویای حوزه و نخبگان و متخصصان راهبردی از هر نهادی اجتناب کنند باید فاتحه آن تشکل خوانده شود.
6. الگوی مدیریتی جامعه مدرسین در نحوه ورود به سقفهای نسبتا کوتاه در جریان های سیاسی داخل نظام هم قصه یا غصه بزرگ دیگری است. تلخ است اما باید گفته شود که سیر نقش آفرینی و تأثیر گذاری جامعه مدرسین سیر نزولی شدیدی داشته است. متأسفانه بدنه اصلی حوزه و طلاب و خانواده آنان به نظر جامعه مدرسین به عنوان فصل الخطاب یا مرجع تشخیص درست نگاه نمی کنند، تا چه رسد به بدنه اصلی جامعه دیندار. بعید است کسی نداند که اغلب قاطع اعضای جامعه به سود آقای دکتر ولایتی رفتند و او را به عنوان کاندیدای برتر جامعه مدرسین برگزیدند، حال آن که با بررسی آراء دکتر ولایتی در شهر قم به کم تأثیر بودن این موضع حتی در درون شهر و خانواده خود جامعه مدرسین یعنی  حوزه علمیه قم  میرسیم. لابد خللی هست که این سیر نزولی در میزان تأثیر مواضع جامعه در نسل جوان حوزه مشاهده می شود. در این اوضاع شاید بهتر از ورود به تعیین مصداقها توسط این تشکل و بحث های بیهوده و کم ثمر برای اتفاق بر یک نفر ، بسنده کردن به رهبری افکار عمومی و تفسیر سنجه های نخبگانی که در لایه های مختلف نظام قرار است بر گزیده شوند بیشتر با شأن چنین نهاد برجسته ای سازگار است. در هر حال خوب است این نهاد ریشه دار و مهم فاصله های خود را با احزاب و تشکل ها حفظ کند و کمتر خود را با نزدیک ساختن به مصادیق در معرض احتراق سیاسی قرار دهد. تنزل یافتن آیت الله مصباح تا مرز شخصیت های دست سوم و چهارم و در پی آن سوختن ظرفیتهای استثنایی ایشان برای نقش آفرینی های حساس در حوزه و جامعه اسلامی درس عبرتی است. خوب است سقف تعامل جامعه مدرسین با جریان ها و احزاب و شخصیتهای سیاسی همچنان رفیع بماند و این ذخیره بزرگ حضرت امام و حوزه بار دیگر به اوج نقش آفرینیهای سیاسی و دینی خود برگردد.
7. منبع:دین انلاین