چرا نظامیه از بین رفت و حوزه نجف باقی ماند؟ /دکتر نجفقلی حبیبی

ژوهشگر علوم و معارف اسلامی با بیان اینکه پایه تمدن اسلامی از دل علوم انسانی بیرون می آید، گفت: نحوه دخالت حکومتها زمینه رشد یا افول تمدنها را فراهم می کند.

دکتر نجفقلی حبیبی از اساتید بازنشسته دانشگاه تهران در مورد زمینه های رشد تمدن اسلامی گفت: رشد تمدن اسلامی در سایه چند چیز اتفاق افتاده است یکی اینکه به علوم عقلی بسیار توجه شده است ضمن اینکه در این توجه خیلی به جنبه های عقیدتی متفکران انگشت گذاشته نشده است؛ البته سخت گیری بوده اما هرگاه سخت گیری در این حوزه بوده، همه چیز به هم ریخته است.

وی نگاه حکومتی به علم و فرهنگ را یکی از آسیبهای رشد تمدن برشمرد و گفت: هرگاه دید حکومت نسبت به مباحث علمی و فرهنگی و هنری باز باشد، امکان رشد تمدن را فراهم می کند اما هرگاه محدودیت باشد، این مسائل را نیز محدود می کند. بیشترین دوره هایی که عامل رشد تمدن اسلامی شده است چه در حوزه فرهنگ و ادب و هنر و چه صنایع و علم و ریاضیات و... شده است اغلب در حکومتهای کوچک رخ داده است. مثلا ایران در قالب یک حکومتهای کوچک و محلی اداره می شده است و هر حاکم محلی دوست داشته است که به علم دوستی مشهور شود و یا خود آنها ذاتا علم دوست بودند تلاش می کردند علما را در اطراف خود جمع کنند.

حبیبی افزود: هیچ شکی نداریم که هرجا رشد تمدن اسلامی داریم جایی بوده که خیلی با دید حکومتی به شخصیتهای علمی نگاه نشده و آنها آزادی عمل داشتند و وقتی دید حکومتی غالب شده این فضای رشد را بسته است.

وی برای اثبات مدعای خود به مصادیقی اشاره کرد و گفت: مثلا خواجه نظام الملک به عنوان اینکه خدمت به علم کند چند مدرسه بزرگ را مثل دانشگاه های امروزی با پول حکومت درست می کند که به «نظامیه» معروف شد که نظامیه بغداد، نظامیه نیشابور و... از جمله آنهاست. این نظامیه ها برخلاف دوره های قبل از امکانات فوق العاده برخوردار بودند حتی در آن دوره برای طلاب و کسانی که در آنجا درس می خواندند درمانگاه وجود داشته و نیازهای درمانی شان را برطرف می کردند و مرکب و قلم و کاغذ که تهیه آن آسان نبوده برای همه دانش آموزان فراهم می شد.

این پژوهشگر فلسفه و عرفان اسلامی افزود: در گزارشها اشاره شده است که حتی خانواده های آنها که از جاهای دور با قاطر و شتر و اسب و... به دیدن فرزندانشان می آمدند محل اسکان برای آنها و چارپایانشان با همه امکانات وجود داشته است. با وجود تمام این امکانات ویژه اما خواجه نظام الملک الزام می کند که طلاب باید فقط در حوزه ادبیات، علوم نقلی و فقه کار کنند و ریاضیات هم به اندازه ای که مسائل ارث و قبله حل شود و فقه هم فقط فقه شافعی باشد. خب با این شرایط علم دیگر مرد. خواجه نظام الملک علوم عقلی را بست و کسی حق نداشت فلسفه بخواند و عرفان ضعیف شد.

وی یادآور شد: استعدادهای مختلفی در این شرایط تحصیلی عالی وجود داشت اما با این محدودیت چه تعداد آدم عالم و به درد بخوری در آمد؟ من نمی دانم کسی جز سعدی که در جاهای مختلف درس خوانده از جمله نظامیه بغداد چند نفر از نظامیه به عنوان سرشناسان حوزه های علمی تأثیری در تمدن اسلامی داشتند.

حبیبی تأکید کرد: از عجایب روزگار این است که همین نظامیه ها که با هزینه های زیاد حکومت وقت با ساختمانهای عظیم الجثه تأسیس شد، امروز حتی یک خشت از آن برجای نمانده است در حالیکه خیلی از مدارس بزرگی که محدودیت شدید مالی داشتند و به قولی فقیر بودند از آنها آثاری می بینیم که یکی از آنها همین حوزه هزار ساله نجف است.
وی با اشاره به دوره صفویه تصریح کرد: این دوره عجیب است یعنی یک طرفش رشد اخباریگری و یک نوع از صوفیگری سطحی را می بینیم ولی از طرفی عرفان آنقدر رایج نیست- لااقل دولت حمایت نمی کند- اما با این حال در این دوره می بینیم «میرداماد» بزرگترین فیلسوف این عصر در دربار صفویه زندگی می کند و ملاصدرا در همین دوره رشد می کند- درست است که حکومت با او درگیر است ولی بالاخره در این فضای اجتماعی رشد می کند- بعد شاگردان او هستند از جمله «ملامحسن فیض کاشانی» که هم فیلسوف و هم عارف و فقیه و هم محدث است  یا «فیاض لاهیجی» که متکلم هست و آثار برجسته ای دارد در دوره صفویه زندگی می کنند.

این استاد بازنشسته دانشگاه تهران افزود: یعنی دوره صفویه یک پیچیدگی دارد و مثلا می بینیم که هیچ کسی در این دوره بر کتاب « التوحید» شیخ صدوق که روایات عقلی ائمه در آن جمع شده ، شرح نکرده است اما در این دوره میرداماد در کتاب« الرواشه السماویه» مقداری شرح احادیث عقلی را می نویسد و ملاصدرا شاگرد او در تمام کتابهایش استدلالهای عقلی و عرفانی می کند و در یک بخشی به شرح این احادیث می پردازد و شرح اصول کافی را می نویسد که بسیار اهمیت دارد و «ملامحسن فیض» شاگرد و داماد ملاصدرا هم تمام کتب اربعه شیعه را شرح می نویسد و بخش علوم عقلی را که استدلال و فلسفه و عرفان در احادیث است را به مانند استادش شرح می دهد. پس با وجود این آثار نمی توان گفت که علوم عقلی در دوره صفویه کمرنگ بوده است.

وی نحوه دخالت حکومتها در علوم را از عمده ترین دلایل افول تمدنها دانست و در عین حال تصریح کرد: حکومت دو کار عمده می کند، یا فضای علمی را محدود می کند و یا اینکه نقش حمایتی از علم دارد. علاوه بر آن گاهی دیده می شود که حکومتها دیدگاه خود را حاکم می کنند و دیگر افکار را تحت فشار قرار می دهند؛ در نتیجه دیگر اندیشه ها که می تواند زمینه رشد تمدن باشد، سرکوب می شود.

دکتر حبیبی تمدن اسلامی را مجموعه ای از علوم عقلی و نقلی و عرفان و... دانست و در مورد تأثیر اخباریگری در افول تمدن اسلامی گفت: باید در برسی افول تمدن اسلامی دید که اخباریگری زایده چه چیزی است. به نظرم اخباریگری خود معلول افول تمدن اسلامی است؛ نه علت آن.

وی افزود: در دوره های دیگر تاریخ اسلام هم قبل از اواخر دوره صفویه ما شاهد بروز این مسائل هستیم. در اوج حرکت تمدن اسلامی در دوره خلفای عباسی، معتزله جنبه های عقل گرایی را توسعه می دهند اما در این زمینه افراط می کنند و دستگاه خلافت عباسی احساس می کند که اگر این ادامه پیدا کند کل اسلام از بین می رود در نتیجه با اینها درگیر می شود و اشاعره را که بیشتر اخباری هستند را روی کار می آورد.

استاد بازنشسته دانشکده الهیات دانشگاه تهران تأکید کرد: در منابع در مورد نوع تفکر اشاعره می نویسند که از ابن حنبل پرسیدند:«الرحمن علی العرش استوی» یعنی چه؟ پاسخ داد: اولا سؤال بدعت است ثانیا "والکیفیت مجهوله!" یعنی نه حاضر است تعقل کند و و نه اجازه می دهد کسی سؤال کند. پس جامعه را می برد به سوی اخباریگری. ضمن اینکه اخباری خاص مورد نظر است. وقتی در این دوره معتزله کوبیده می شوند و اشاعره مسلط می شوند به تدریج فلسفه و تفکر عقلانی محدود می شود تا اینکه می رسد به مدارس خواجه نظام الملک که اغلب اشعری مسلط بودند.

وی اخلاق را یکی از عناصر احیاگر تمدن اسلامی خواند و گفت: آنچه بیش از همه در قرآن و آموزه های اسلامی بر آن تأکید شده است رعایت ارزشهای اخلاقی است، چراکه بر اساس آیه قرآن مسلمان اول یک سخنی را می شنود آنگاه به شایستگی پاسخ می دهد.

حبیبی در ادامه افزود: با اینکه در دوره شکوفایی تمدن اسلامی تنوع عقاید مذهبی در جهان اسلام وجود داشت اما تحقیر و درگیری و فشار علیه آنها نبود. علم آنقدر جایگاه دارد که در آن دوره ده‌ها بزرگ سنی پای درس عالم شیعی می نشستند و بالعکس. در تمدن علم و تفکر اهمیت دارد و برهان ملاک است و سهروردی می گوید "البرهان هوالمأول" یعنی برهان تکیه گاه است و به اینکه چه کسی گفته کاری نداریم. برای همین بسیاری از یهودیان و مسیحیان فیلسوف در مجموعه تمدن اسلامی و فلسفه اسلامی رشد کردند مثل ابن میمون، ابن کبوله،  مسیحی کرکی و غیره.

وی تأکید کرد: تمدن اسلامی به کمک جنبه عقلانیت اش رشد می کند و آن عقلانیت، علم دین است. قرآن مسلمانان را به تفکر و تعقل و تدبر دعوت کرده است و این عقلانیت در آثار بزرگان اسلامی به روشنی مشخص است. یعنی وقتی آثار ابن سینا را بخوانید می بینید که او استدلال می کند بر اینکه چرا نماز 5 وعده واجب شده و چرا روزه اینگونه است. یعنی به حکم شرعی پایه عقلانی می دهد و بسیاری از عرفای بزرگ ما مثل «حاج ملاهادی سبزواری»، قاضی سعید و غیره به اسرار عبادات پرداختند که خود یک بخشی از تمدن اسلامی ما را تشکیل دادند.

این استاد معارف اسلامی با تأکید بر اینکه چراغ معرفت در تمدن اسلامی هیچگاه خاموش نشده است، افزود: در دوره عباسیان می بینیم که حتی مسلط کردن اشاعره به نتیجه نرسید و حتی در دوره آخر صفویه که خواستند چند تا قلندر و درویش و ... مسلط کنند، موفق نشدند و گفتار و آثار بزرگان و علمای اسلامی برجسته شد.

وی با تأکید بر اینکه پایه تمدن اسلامی از دل علوم انسانی در می آید، افزود: اگر فضای تعقل و گفتگوی علمی را محدود کنیم دیگر چه چیزی باقی می ماند. ضمن اینکه جهان امروز به مانند گذشته نیست که اگر اندیشه را محدود کنیم و افراد را در دایره مشخصی تعریف کنیم، این اندیشه ها از بین برود بلکه آنها، امکان رشد خود را در جای دیگر به جز جهان اسلام می جویند و این به ضرر ماست. اگر دانشمندان دنیای اسلام را اگر همین الان از دل تمدن غرب بیرون بکشیم آنها بدبخت می شوند چون در تمام شعبه های علوم ما رد پا و نقش اساتید و دانشمندن مسلمان را می بینیم.

حبیبی با بیان اینکه تسلط معنوی فرهنگ اسلامی که از طریق دانشمندان بزرگ ایرانی ایجاد شد در نسلها وجود دارد و ما فقط باید زمینه های آن را فراهم کنیم، افزود: نباید نگران باشیم که با ایجاد فضای باز علمی دین مردم به خطر بیفتد چون فضا فضای دین است و اسلام آنقدر قدرت و زیبایی دارد که هر انسانی که کمی عقل در آن رشد کرده باشد، جذب آن می شود به ویژه اگر ببیند در جامعه اسلام اجرا می شود.