مسائل دایره‌المعارف نویسی در فضای مجازی و نگارش توسط عموم مردم

چکیده:

حجة الاسلام والمسلمین شمس- اهتمام به کار و رعایت بهره‌وری و مدیریت شایسته در سرعت نتیجه‌گیری از هر پروژه‌ای بسیار تعیین کننده است.

مقدمه

تب دائره المعارف نویسی در کشور ما چند دهه است بالا گرفته و موسسات پژوهشی دولتی و خصوصی به این کار اقبال نشان داده‌اند.

دایره المعارف نویسی در ایران امروز رشد ناهمگونی داشته است. به عبارت دیگر، دایره المعارف‌ها زیاد شده‌اند اما اکثر آنها به سرانجام خاصی نرسیده اند. از عمر بزرگترین دایره المعارف فارسی بیش از دو دهه می گذرد ولی هنوز به نیمه نرسیده است. مشکلات علمی و ... متعدد بر سر راه دایره المعارف هاست. به نظر می رسد آسیب شناسی دایره المعارف نویسی در ایران بایسته و نیاز امروز است. در چند مصاحبه این موضوع را با اساتید، محققان و نویسندگان مطرح کرده ایم. دکتر محمدکاظم رحمتی، عبدالحسین آذرنگ، دکتر سجاد آیدنلو، سید سعید میرمحمدصادق تاکنون پاسخگوی سؤالات بوده‌اند.

«حجة الاسلام والمسلمین سید محمد کاظم شمس» استاد و پژوهشگر حوزه، مدیر انتشارات کتاب ناب، عضو هیئت مدیره مجمع ناشران انقلاب اسلامی، عضو هیئت انتخاب آثار ارزشمند کتب دینی استان قم، عضو هیئت امنای کتابخانه های استان قم،  با سابقه 16سال مدیریت موسسه بوستان کتاب این بار پاسخگوی سوالات ما بودند.

آیا این موج دایره المعارف نویسی که به راه افتاده را مثبت می بینید یا منفی؟

انتشار هرکتاب از جمله دائره‌المعارف باید براساس "نیاز مخاطب" باشد.

"مخاطب" به طور طبیعی دسته های گوناگونی دارد، از نظر سن، جنس، تحصیلات،  موضوع و یا عمومی و یا تخصصی و....

"نیاز" هم ممکن است نیاز واقعی باشد وگاهی هم نیاز کاذب که بر اثر تاثیر تبلیغات و سایر عوامل دیگر احساس نیازی در گروه مخاطب ایجاد شود.

نیاز واقعی نیز دارای اولویت های متفاوت است. بنابراین دامنه تالیف و انتشار آثار بسیار گسترده و متنوع خواهد بود.

با این مقدمه میتوان دریافت که انتشار دائره‌المعارف با هر موضوع و یا هر گروه مخاطبی باید از این قاعده پیروی کند که با مشخص شدن گروه مخاطب آن، میزان نیاز به آن به نسبت سایر موضوعات مورد نیاز آن گروه مخاطب، و یا از جهت وجود کار مشابه آن در میان آثار موجود و اولویت پرداختن به آن در چه حد است. اگر "مخاطب شناسی"، "نیازسنجی" و "اولویت"  پرداختن به آن رعایت شده باشد، کار مثبت تلقی میگردد.

رعایت این مسئله هم در "حوزه تالیف و تدوین و پژوهش" ضروری است  و هم در "حوزه انتشار". که هم مراکز پژوهشی باید آن را مورد توجه جدی قرار دهند و هم مراکز انتشاراتی.

دلیل گرایش ناشران را به دانشنامه نویسی و دایره المعارف نویسی در چه میدانید و آیا میتوانیم این انتشارات را نوعی کتابسازی تلقی کنیم؟

اگر بر اساس نیاز باشد کاری ارزشمند است. البته باید مواظب بود که در مواردی کارهای بدلی بجای کار اصلی معرفی می‌شود. یعنی با این که کاملاً نیاز به آن حس می‌شود، اما اثر ارائه شده معیارهای لازم را ندارد و اصولاً دائره‌المعارف محسوب نمی‌شود. معمولاً در زمانی که یک نوع کار به دلایل مثبت و منفی مورد توجه قرار می‌گیرد، فضا برای عرضه کارهای بدلی مهیاتر است. شاید برخی دائره‌المعارف‌ها از این قبیل است. که برای پالایش آن باید  "نقد" مجال وسیع‌تری یابد.

با این که در اروپا قرن هجدهم عصر دائره المعارف نویسی است ایا فکر نمی کنید دوره آن گذشته است؟

به فرض هم که در اروپا به دلیل فراوانی این قبیل آثار، پرداختن به آن احساس نیاز زیادی نباشد، دلیل بر این نیست که در موضوعات مهمی که تاکنون به آن پرداخته نشده و یا با دیدگاه‌هایی متفاوت از آنان باید به آن پرداخت، ضرورتی نداشته باشد.

خصوصاً بعد از انقلاب اسلامی ایران که با طرح و عرضه عملی مجدد اسلام در عرصه‌های گوناگون تمدن بشر، مشتاقان دریافت دیدگاه اسلام، خصوصاً تشیع فراوان است. شاهد آن، خبر تأسیس مراکز مهم پژوهشی در کشورهای غربی برای بازشناسی ظرفیت‌های اسلام و تشیع است.

چرا غالب دایره المعارف ها در ایران ناقص است و هنوز به اتمام نرسیده است؟

به نظر میرسد در این داوری به تفاوت اثر تألیفی تک نگاری با کاری که احتیاج به عِده و عُده فراوان دارد باید توجه کرد. امکانات مادی آن نیز متفاوت است. دسترسی به نویسندگان و پژوهشگران توانمند در موضوعات گوناگون نیز کار سهلی نیست. چون گستردگی موضوعات و علومی که در دائره‌المعارفها به آن پرداخته میشود، به هیچ وجه قابل قیاس با أثار دیگر نیست که معمولاً در موضوع واحد به آن پرداخته می‌شود و تخصص در یک علم و موضوع مشخص برای تالیف و پژوهش آن کفایت میکند. اما در دائره‌المعارف باید از دانش و تخصص پژوهشگران متعددی در علوم مختلف بهره مند بود که معمولا دست‌یابی به آن چندان سهل نیست.

آیا دایره المعارف های اصلی کشور مطابق اصول دایره المعارف نویسی نوشته می شود؟ اصلا این اصول دایره المعارف نویسی را میتوانید برای ما بازگو کنید؟

اغلب دائره‌المعارفها در اولین اقدام خود شیوهنامه‌های گوناگونی به عنوان اصول راهنمای کار خود تدوین میکنند تا هم از هدف خود دور نشوند و هم به دلیل آن که توسط مجموعه نویسندگان تدوین میشود، از انسجام برخوردار باشد.

قوت یک دائره‌المعارف به معیارهایی که در شیوه نامه خود در نظر گرفته و میزان وفاداری به آن قابل شناسائی است.

گرچه استاندارد مشخصی در تدوین دائره‌المعارف‌ها وجود ندارد، اما موارد مهمی از آن براساس تجربه دانشوران این رشته مورد وفاق جمعی قرار گرفته و معمولا مورد پیروی قرار میگیرد. هرچند برخی از روش‌ها، ممکن است به تناسب مخاطب خاص یا اعمال سلیقه خاص به شکلی دیگر تنظیم شود که در هر صورت روشمند بون آن بسیار بااهمیت است.

آیا کار دانشنامه جهان اسلام در ترجمه دایره المعارف اسلام اروپائی ها درست است؟

مجلداتی که تاکنون منتشر شده تالیف است و نه ترجمه. هرچند همچنان که از منابع اسلامی در تدوین آن استفاده شده در زمانی که اقتضا داشته باشد، استفاده از منابع اروپائی منعی نخواهد داشت. در این صورت این کار ترجمه اصطلاحی محسوب نمیشود.

چرا ما نتوانسته ایم یک دایره المعارف کامل و تمام شده داشته باشیم؟

ظاهراً پاسخ آن از جواب های قبلی مشخص شد. هرچند اهتمام به کار و رعایت بهره‌وری و مدیریت شایسته در سرعت نتیجه‌گیری از هر پروژه ای بسیار تعیین کننده است.

آیا لغتنامه دهخدا یک لغتنامه است یا دایره المعارف؟

لغتنامه.

آیا باید این عصر را عصر دایره المعارف نویسی در ایران دانست؟

نام گذاری تأثیری در واقعیت ندارد. بعید است فائده‌ای هم داشته باشد. مخصوصاً آن که معمولاً قضاوت نهایی بعد از پایان آن دوره باید صورت گیرد.

دکتر جعفریان در جایی نوشته اند درست زمانی که اروپائیان دایره المعارف نویسی را به فضای مجازی منتقل کرده و نوشتن آن را به عموم مردم سپرده اند، ما با سبک بسیار قدیمی شروع به نوشتن دایره المعارف کرده ایم که بسیاری از آنها ناقص مانده و هنوز به پایان نرسیده اند. نظر شما در اینباره چیست؟

این مطلب و یا نقل مطلب آن چندان دقیق نیست و باید آن را بررسی کرد. هم از جهت عرضه در فضای مجازی و هم از جهت میزان دانش نویسندگان. ارائه دائره‌المعارف در فضای مجازی یک مسئله است و نوشتن و تدوین آن توسط عموم مردم مسئله ای دیگر.

قطعاً عرضه دائره‌المعارف‌ها در فضای مجازی به گسترش حوزه مخاطبان می‌انجامد، خصوصاً در شرایطی که پخش و اطلاع رسانی کتابها به خوبی انجام نمی‌شود، کاری کاملاً معقول است که در فضای مجازی هم عرضه شود.

اما این که به طور مطلق هیچ نشر مکتوبی نباشد و فقط در فضای مجازی ارائه شود، به نظر میرسد حداقل تا چند دهه دیگر عملی نگردد و کتاب مکتوب همچنان مطلوبیت خود را خواهد داشت. هرچند با گسترش چنین فناوریهایی، بدون تردید نسبت بهره‌گیری از آن را افزایش خواهد داد و می‌توان حدس زد که در سالهای آتی رقم کتابهای الکترونیک حتی بیش از کتب چاپی گردد، اما بعید است در کوتاه مدت بتواند کتاب چاپی را از گردونه خارج کند.

در مورد نویسندگان چنین پایگاههایی ظاهراً غیر از چند مورد محدود از قبیل ویکیپدیا و امثال آن، که به نوبه خود کاری است تا حدودی مفید، اما مگر همین پایگاهای محدود، قابل اعتنا و استناد است.

این مشکل مورد اذعان مدیران آن نیز می‌باشد که هیچ تضمینی وجود ندارد که کسی به عمد اطلاعات نادرستی را ارئه دهد. لذا در برخی از آنها محدودیت‌هایی برای نویسندگان آن قرار داده‌اند تا مقداری بتوان به اطلاعات آن اعتماد کرد.

این تدبیر تا حدودی پیشگیری از اشکالات عمدی را پوشش می‌دهد، اما این که نویسنده کفایت لازم برای ورود در موضوعی علمی را داشته باشد، چگونه قابل ارزیابی است؟

آیا قابل گفتن است که مثلاً دانشنامه مصاحب یا مقالات دائره‌المعارف جهان اسلام و یا دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را به فرد عادی سپرد و بعد آن را منبع قابل استناد دانست؟

فقط با یک فرض این مطلب را تا حدودی میتوان پذیرفت که تمام مراحل دانشنامه نویسی رعایت شود، اما بجای مکاتبه و روشهای معمول، در پایگاهی که دانشنامه پیشبینی کرده، سفارش، دریافت و ارزیابی مقالات و... صورت گیرد. که هر چند کاری مفید است و باعث سرعت بیشتر کار خواهد بود، ولی بعید است برای همه در شرایط فعلی ممکن و عملی باشد.

متاسفانه یکی از موضوعاتی که هنوز در حوزه دانشنامه نگاری در ایران به آن توجهی نشده است، انتشار دانشنامه ها روی اینترنت است. چه باید کرد؟

ظاهراً جواب آن در سوال قبل داده شد.

هر چند دغدغه رعایت حقوق معنوی و حتی مادی مؤسسات و مؤلفان از مسائلی است که باعث عدم استقبال از این کار میشود. تا مادامی که این اطمینان برای حفظ این حقوق فراهم نشود، بدیهی است که استقبال کمتری صورت میگیرد.

از مسائل قابل توجه در این مسئله، افزایش انگیزه سرقت‌های علمی است که کار آن را سهل تر میکند که باید برای آن علاجی جدی با ضامن اجرای قوی، پیشبینی شود.

 شما چه سازمان یا سازمانهایی را متولی این امر میدانید و چه پیشنهاداتی در این زمینه دارید؟

باتوجه به این که متولی قانونی نشر، رسانه و... وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، برای رفع این نواقص قانونی باید این وزارت دغدغه داشته باشد و پیگیری کند. هرچند مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، حوزه‌های علمیه و حتی قوه قضائیه (به عنوان پیشگیری از وقوع جرم) و... وظیفه دارند تا با رفع دغدغه‌­ها و کمبودها، زمینه حضور نشر الکترونیک را فراهم کنند. هر چند این معضل حتی در کشورهای اروپائی نیز کاملاً حل نشده گرچه تجربه آنها از ما بیشتر است.

به نظر میرسد کوتاه‌ترین مسیر برای تحقق آن، شورای انقلاب فرهنگی باشد تا با شناسائی جوانب آن، در مراحل بعد از مجلس و..مدد گیرند.

از لطف حجة الاسلام والمسلمین شمس در پاسخگویی سپاسگزاریم.

منبع:کتابخانه مجلس

بازتاب در:کتابشناسی شیعه

بازتاب در:منا

بازتاب در:19دی